Sigmund Freud

Sigmund Freud is de grondlegger van de psychoanalyse. Op zijn sofa behandelt hij patiënten door met ze te praten en hun dromen te interpreteren. Het idee dat menselijk gedrag wordt beïnvloed door het onbewuste is bekend geworden door Sigmund Freud.

Sigmund Freud ontwikkelt zijn theorieën over het bewustzijn en het onderbewuste vanuit zijn ervaring als psychiater. Door met zijn patiënten te praten ontdekt hij dat ‘neuroses’, oftewel mentale problemen, vaak een verdrongen herinnering of verlangen als oorsprong hebben.

Hij meent dat ons handelen niet alleen door ons bewuste denken wordt bepaald. Een groot deel van ons gedrag komt voort uit passies, driften en instincten waarvan we helemaal niet weten dat ze ons leven beïnvloeden, aldus Sigmund Freud. Boeken als De droomduiding en Het Ik en het Es hebben niet alleen grote invloed gehad op de psychologie, maar begeven zich ook op het domein van de filosofie.

Freud breekt met de eeuwenoude gedachte dat de mens een redelijk wezen is. De Franse filosoof Paul Ricoeur rekent Sigmund Freud daarom tot de ‘meesters van het wantrouwen’, samen met Karl Marx en Friedrich Nietzsche. Deze denkers betogen dat rationaliteit, moraliteit en autonomie illusies zijn en gewantrouwd moeten worden.

Freud is niet de eerste die schrijft over de rol van irrationaliteit in het menselijk handelen. Het werk van de negentiende-eeuwse Duitse filosoof Arthur Schopenhauer bevat ideeën over seksualiteit, verdringing en het onbewuste die terugkomen in de filosofie van Sigmund Freud.

Wie is Sigmund Freud? Freud, geboren op 6 mei 1856 te Freiburg, is de oudste uit een groot joods gezin. Hij studeert zoölogie in Wenen, maar omdat in dit vakgebied onvoldoende geld te verdienen is neemt hij een positie aan in het algemeen ziekenhuis van Wenen. Op zijn dertigste opent Freud de deuren van zijn eigen psychiatrische praktijk. In 1895 overlijdt zijn vader, Jacob Freud. Freuds analyse van zijn eigen gevoelens over de dood van zijn vader leidt tot zijn theorie over het oedipuscomplex.

Al tijdens zijn leven geniet Freud grote naamsbekendheid, al vinden veel mensen zijn ideeën controversieel en ongepast. In 1938 vlucht Freud noodgedwongen naar Londen. Zowel zijn joodse achtergrond als zijn gedachtegoed maken hem tot een doelwit van de nazi’s. Zijn laatste jaar brengt hij in Londen door. In 1939 overlijdt Sigmund Freud.

Sigmund Freud bezoekt tijdens een studiereis de colleges van de Franse arts Jean-Martin Charcot die zich specialiseert in het behandelen van vrouwen met ‘hysterie’, een bekende psychische aandoening in die tijd. Freud komt door Charcot op het idee dat fysieke klachten een psychische oorsprong kunnen hebben. Een vriend van Sigmund Freud, Josef Breuer, bevestigt dit vermoeden: Breuer geneest een van zijn patiënten door haar over haar verleden te laten praten. Freud raakt hierdoor geïnspireerd, maar merkt dat zijn patiënten vaak belangrijke gebeurtenissen zijn vergeten of niet durven te bespreken.  

Om dit probleem op te lossen laat Freud zijn patiënten op een sofa liggen. Deze positie zorgt ervoor dat de patiënt geen oogcontact hoeft te maken. Vervolgens spreekt Freud met de patiënt, en aan de hand van vrije associatie en interpretatie komen verdrongen herinneringen, trauma’s en verborgen verlangens naar boven.

Freud onderscheidt twee verschillende interpretaties van dromen. Enerzijds heeft een droom een ‘manifeste’ betekenis: dit zijn de beelden en gebeurtenissen die in de droom voorbij komen. Deze beelden en gebeurtenissen lijken vaak absurd en betekenisloos, maar zijn volgens Freud een symbolische uiting van wat zich in het onbewuste afspeelt. Met psychoanalyse kan de droom ontcijferd worden, waardoor de ‘latente’ betekenis, de werkelijke diepere betekenis, naar voren komt.

In tegenstelling tot andere droomduidingen meent Freud niet dat de elementen die in dromen voorkomen een vaste, universele betekenis hebben. De latente betekenis van een droom kan alleen worden herleid via de associaties van de dromer, aldus Freud.

Hoe kunnen dromen ons iets over onszelf vertellen waar we niets vanaf weten? Volgens Freud is het deel van onszelf dat we kennen slechts het topje van de ijsberg. Het grootste deel van onze psyche ligt verborgen onder het wateroppervlak. Naast bewuste gedachten en impulsen bestaat de psyche volgens Freud uit het voorbewuste en het onbewuste.

In het voorbewuste zitten herinneringen en gedachten waar we niet actief aan denken, maar die met enige moeite wel naar het bewuste gehaald kunnen worden. Het onbewuste bestaat uit driften, trauma’s en angsten die ons voortdrijven maar die nooit direct toegankelijk voor ons zijn. Ze uiten zich enkel op verhulde wijze: in dromen en fantasieën, maar ook in alledaagse versprekingen en grapjes.

De belangrijkste kracht in het onbewuste is het libido: een instinctieve kracht die aanzet tot zelfbehoud en voortplanting. Het libido wordt ook wel de levensdrift genoemd, of Eros, naar de Romeinse god van de liefde. Het libido volgt het zogenaamde lustprincipe: het zoekt genot en probeert pijn te voorkomen.

Dat begeerde genot is vaak seksueel genot, maar het cliché dat alles bij Sigmund Freud seksualiteit is klopt niet. Ook het verlangen naar voedsel en het vermijden van pijn maken namelijk deel uit van het libido.

Freud weet met de theorie van het lustprincipe veel menselijke handelingen te verklaren. Toch merkt hij dat mensen niet altijd enkel genot nastreven. Sommige mensen zoeken bewust pijn op. Deze observatie stelt Freud voor een raadsel.

In Aan gene zijde van het lustprincipe speculeert Freud daarom over een tweede drift: de doodsdrift, oftewel Thanatos. Waar de levensdrift voor spanning en opwinding zorgt, streeft de doodsdrift naar een spanningsloze toestand: de dood. De doodsdrift kan op het zelf worden gericht, maar ook op anderen. Zo zijn agressie, wreedheid en zelfpijniging allemaal het gevolg van de doodsdrift volgens Sigmund Freud.

Als we onbewust gedreven worden door de levensdrift en de doodsdrift, hoe kan het dat we daar in het dagelijks leven zo weinig van merken? Om dit te begrijpen moeten we kijken naar een drietal instanties die volgens Freud in de psyche werkzaam zijn: het Es, Ich en Über-Ich (in het Latijn: id, ego en superego). Het Es bestaat uit de driften die samen de levensdrift en de doodsdrift vormen. Het Ich en Über-Ich bevinden zich deels in het bewuste, deels in het onbewuste deel van de psyche. Zij hebben de taak om het Es te beteugelen, zodat het niet je hele leven beheerst. Door het Ich en Über-Ich blijft veel van het driftleven onopgemerkt.

Het Über-Ich functioneert als je geweten. Het bestaat uit de regels, normen en sociale wetten die je aangeleerd krijgt, meestal door je ouders en andere autoriteiten. Op basis van deze regels stelt het Über-Ich vast welk gedrag sociaal en moreel acceptabel is.

Het Ich heeft de taak om de juiste balans te vinden tussen de behoeften van het Es en de idealen van het Über-Ich. Het wordt daarin geleid door het realiteitsprincipe. Net als het lustprincipe is het realiteitsprincipe erop uit om verlangens te vervullen, maar dan op sociaal acceptabele momenten en manieren. Daardoor wordt de bevrediging van behoeften weliswaar uitgesteld, maar ook haalbaarder gemaakt en worden negatieve gevoelens als frustratie en schuld vermeden.

Het Ich beschikt over verschillende afweermechanismen waarmee het driften sociaal acceptabel maakt. Zo kunnen verlangens worden verdrongen, geprojecteerd op anderen of gesublimeerd. Sublimatie houdt in dat seksuele verlangens worden omgevormd tot creatieve verlangens. Daardoor hoeven ze niet opgekropt te worden maar kunnen ze bijvoorbeeld geuit worden in kunst. Sigmund Freuds dochter, Anna Freud, werkt de theorie van haar vader verder uit en onderscheidt uiteindelijk tien afweermechanismen van het Ich.

Psychische afwijkingen zijn volgens Freud te wijten aan een disbalans tussen het Es en het Ich. Ook ‘gezonde’ mensen ervaren echter een spanning tussen hun onbewuste driften en de geldende sociale normen. Het verschil tussen gezond en neurotisch is dus alleen een kwestie van gradatie.

Op maatschappelijk niveau valt de spanning tussen Es en Ich te bemerken in de vorm van onbehagen. Onbehagen is een gevoel van ongemak en innerlijke verdeeldheid. Het is een onvermijdelijk onderdeel van elke maatschappij, omdat samenleven alleen mogelijk is wanneer mensen hun driften intomen.

Een andere bron voor neuroses en onaangepast gedrag zijn volgens Freud verstoringen tijdens de ontwikkeling van de psyche. Met het Es worden we geboren, maar het Ich en Über-Ich ontwikkelen zich langzaamaan tijdens de kindertijd. Deze ontwikkeling bestaat uit meerdere fasen, meent Sigmund Freud.

Sigmund Freud beweert bijvoorbeeld dat elk kind een fase heeft waarin hij incestueuze gevoelens ontwikkelt voor de ouder van het andere geslacht. Dit verlangen zorgt ervoor dat het kind de andere ouder als concurrent gaat zien. Freud noemt dit het oedipuscomplex, naar de mythische koning Oedipus die zijn vader doodde en met zijn moeder trouwde. Deze fase gaat voorbij wanneer het kind zijn incestueuze verlangens leert onderdrukken en een Über-Ich ontwikkelt.

Er is veel kritiek op de theorie van het oedipuscomplex. De theorie zou niet voor alle mensen opgaan, maar enkel een interpretatie zijn van Freuds eigen gevoelens na de dood van zijn vader. En Freud zou het oedipuscomplex gebruiken om de herinneringen van zijn vrouwelijke patiënten aan seksueel misbruik door hun vader weg te zetten als kinderverlangens, in plaats van als misbruik te erkennen.

Freud wordt door veel vakgenoten, zowel in zijn eigen tijd als nu, gezien als schoolvoorbeeld van een pseudowetenschapper. Freuds ideeën over de menselijke psyche voldoen bijvoorbeeld niet aan de falsificatie-eis voor wetenschappelijke theorieën. Hij bedrijft vaak meer metafysica dan psychologie.

Binnen de filosofie is de psychoanalyse nog altijd een vruchtbare stroming. Denkers als Carl Jung, Jacques Lacan en Julia Kristeva bouwen voort op het gedachtegoed van Freud. Andere filosofen, zoals Gilles Deleuze en Ludwig Wittgenstein, leveren juist kritiek op zijn werk.

Even tussendoor… Meer lezen over Freud en andere grote denkers? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief: