Karl Marx

Karl Marx is filosoof, historicus en econoom, grondlegger van de sociale wetenschappen en met zijn leer van het historisch materialisme de belangrijkste theoreticus van het socialisme en communisme. Vooral vanwege zijn theorieën over vervreemding en over de geschiedenis als klassenstrijd inspireert Marx tot op de dag van vandaag filosofen en denkers.

Karl Marx reageert in zijn werk op de idealistische filosofie van Georg Hegel (1770-1831). Die beschreef de geschiedenis als een ontwikkeling van botsende tegenstellingen. Marx ziet die botsende tegenstellingen ook terug in de geschiedenis, maar dan in de klassenstrijd: de sociale groepen van de bezittende burgerij en de bezitloze arbeidersklasse staan tegen over elkaar in een strijd om de productiemiddelen.

Op dit moment in de geschiedenis heeft de burgerij de overhand, maar wanneer de arbeidersklasse zich bewust wordt van zichzelf en van haar onderdrukking, zal deze het kapitalisme omverwerpen, gelooft Marx. Dan zal een klasseloze, communistische maatschappij ontstaan. Met deze theorie staat Marx aan de basis van het historisch materialisme: niet de grote ideeën, maar materiële en economische omstandigheden bepalen de geschiedenis.

Een ander punt waarmee Marx Hegel ‘op zijn kop zet’ is zijn kritiek op het beschouwende karakter van de filosofie. ‘De filosofen hebben de wereld tot dusver slechts geïnterpreteerd; nu komt het erop aan haar te veranderen,’ schrijft hij in zijn boek Stellingen over Feuerbach (1845). Het is zijn taak als filosoof om de emancipatie van de door het kapitalisme uitgebuite arbeider in gang te zetten, besluit Karl Marx.

Als gevolg van zijn uitbuiting vervreemdt de arbeider van zichzelf en zijn menselijkheid, stelt Marx. Doordat hij zijn arbeid moet verkopen aan de kapitalist, verkoopt hij ook (een deel van) zijn leven. Het behoort hemzelf niet meer toe, maar de kapitalist. Zijn leven wordt een middel tot het doel van de productie.

Bovendien vervreemdt de arbeider in het kapitalistische systeem ook van zijn medemens. In plaats van medemens, worden andere mensen concurrenten. Daardoor maken liefde en vertrouwen in het menselijk leven plaats voor onderhandeling en uitwisseling. Door weer vrij te gaan produceren en niet meer in dienst van een uitbuitende kapitalist, komt de mens weer terug bij zichzelf, en kan deze weer gaan floreren, beargumenteert Marx.

Wie Karl Marx zegt, zegt ook Friedrich Engels (1820-1895). Marx ontmoet zijn socialistische landgenoot in Parijs wanneer beiden voor radicaal-linkse kranten schrijven. Vanaf dan zijn de twee onafscheidelijk. Ze schrijven verschillende boeken samen. Als Marx later in zijn leven in financiële problemen komt, ondersteunt de vermogende Engels hem. En nadat Marx in 1883 overlijdt, redigeert en publiceert Friedrich Engels verschillende nog niet verschenen werken van Karl Marx.

‘Arbeiders aller landen verenigt U!’ Marx en Engels schrijven in 1848 samen het Communistisch manifest, het politieke pamflet dat oproept tot de revolutie van de internationale arbeidersbeweging. Het is een beknopte samenvatting van hun theorieën over klassenstrijd en revolutie. De arbeidende klasse zal zich bewust worden van hoe ze onderdrukt wordt en uiteindelijk de kapitalistische burgerklasse met een revolutie omverwerpen, voorspellen de heren. ‘Dat de heersende klassen sidderen voor een communistische revolutie! De proletariërs hebben daarbij niets te verliezen dan hun ketenen.’

Karl Marx begint een grondige economische studie naar het kapitalisme naar aanleiding van de mislukte revoluties van 1848. Op basis van dat onderzoek schrijft Karl Marx Het kapitaal (Das Kapital), zijn magnum opus waarvan in 1867 het eerste deel verschijnt.

In het boek ontwikkelt hij het idee dat de kapitalistische winst wordt gemaakt door uitbuiting van de arbeider: de arbeider creëert met zijn inspanning de meerwaarde van een product, maar krijgt daarvoor niet betaald. Terwijl de productiviteit door machines omhoog schiet, moeten arbeiders dezelfde uren maken. Marx wil aantonen dat er feitelijk niets is veranderd sinds de middeleeuwse heer zijn horige het land liet bewerken, maar dat door de vervreemding van hun werk arbeiders zich nauwelijks van deze situatie bewust zijn.  

Het werk van Marx en Engels wordt al snel zo invloedrijk dat het een hele stroming inspireert, het marxisme. Na de implementatie in de Sovjet-Unie zou deze zich ontwikkelen tot de politieke ideologie van het marxisme-leninisme. Maar ook veel wetenschappers en filosofen rekenen zich tot het marxisme. Zoals Rosa Luxemburg, Louis Althusser en de filosofen van de Frankfurter Schule.

Met economische ongelijkheid als politiek thema leeft het marxisme de laatste jaren weer op, met figuren als Slavoj Žižek, Alain Badiou en Nederlandse denkers als Ingrid Robeyns en Ewald Engelen. Ook econoom Thomas Piketty verwijst in zijn boeken over ongelijkheid naar het werk van Marx.

Lees ook onze uitgebreide biografie: Wie was Karl Marx?