Jacques Derrida

In 1967 deed Jacques Derrida in zijn boek De la grammatologie een beruchte uitspraak. ‘Il n’y a pas de hors-texte,’ zei hij, en een dozijn keurige intellectuelen viel over hem heen. De Franse filosoof is nu meer dan tien jaar dood, maar het vuur dat hij heeft doen ontbranden is nog lang niet gedoofd. Maar ‘er is niets buiten de tekst’ betekent niet dat ‘alles’ bestaat uit woorden, zoals vaak wordt gedacht. Derrida (1930-2004) bedoelde niets meer dan dat ook de waarneembare wereld zich als een tekst gedraagt: dingen verwijzen naar andere dingen en er is geen absoluut beginpunt van die keten.

De la grammatologie maakte van Derrida, die het liefst voetballer was geworden, de grondlegger van het deconstructivisme, een kritische methode om het denken te analyseren. Die methode legt vaak de veronderstelling van een directe relatie met de waarheid bloot. De betekenis van een zin – maar dus ook van een ding in de waarneembare wereld, bijvoorbeeld een stoel – zit volgens de westerse traditie (aldus Derrida) in die zin of dat ding zelf, voor zoverre zij overeenkomt met de werkelijkheid. Maar Derrida stelt dat een dergelijk intrinsieke betekenis niet bestaat, omdat er geen absolute waarheid is.

In plaats daarvan krijgt een uitspraak of ding betekenis door middel van zijn verschil met andere uitspraken of dingen. Betekenis ontstaat in de verhouding van een concept in contrast met andere concepten. Een stoel is alleen maar een stoel omdat er ook dingen zijn waarop je niet kunt zitten, zoals een wolk. Dit ‘betekenis door verschil’ houdt nooit op: er is altijd al een voorafgaand verschil.

Zo staat een tekst nooit op zichzelf, maar moet hij altijd begrepen worden in zijn context. Derrida wijst bijvoorbeeld op het feit dat het leven van filosofen, inclusief hun politieke keuzes en hun seksuele voorkeuren, relevant is voor het begrip van hun werk. ‘Ik bedoel niet dat er een pornofilm over Hegel of Heidegger moet worden gemaakt. Ik zou van ze willen horen welke rol liefde in hun leven speelt,’ aldus Derrida.

Derrida wordt door zijn moeilijke schrijfstijl, die vanuit schijnbaar onbetekenende details een heel netwerk van impliciete aannames blootlegt, net als Heidegger beschuldigd van dubieuze politieke keuzes. Dit verwijt van ‘cryptofascisme’ raakt de Algerijnse Jood (geboortenaam Jackie) pas kwijt wanneer hij in de jaren negentig steeds openlijker politiek stelling neemt.

Even tussendoor… Meer lezen over Derrida en andere grote denkers? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Wanneer Derrida op 74-jarige leeftijd sterft aan kanker, kopt The New York Times: ‘Derrida, onbegrijpelijke theoreticus, overleden.’