Het leven en werk van Hannah Arendt

Het probleem was niet wat onze vijanden deden, maar wat onze vrienden deden.’ Met verbijstering ziet de jonge Duits-Joodse filosoof Hannah Arendt (1906-1975) hoe de opkomst van Hitler haar vaderland corrumpeert. Zo is haar leermeester en vroegere minnaar Martin Heidegger openlijk antisemiet. Arendt kan na de arrestatiegolf die volgt op de Rijksdagbrand van 1933 niet langer ‘gewoon toeschouwer’ zijn. Ze helpt vluchtelingen en zet zich in voor het zionisme. Al snel arresteert ‘een charmante vent’ van de Gestapo haar. Als ze na acht dagen vrijkomt vlucht ze, eerst naar Frankrijk en later naar de Verenigde Staten.

Al tijdens de Tweede Wereldoorlog begint Arendt aan The Origins of ­Totalitarianism (1951), in het Nederlands vertaald als Totalitarisme. Daarin gebruikt ze de fenomenologie, de filosofische methode die ze van onder anderen Heidegger heeft geleerd. Die vertrekt vanuit de verschijnselen, vanuit dat wat zich aan het bewustzijn voordoet. Ze past die methode toe op een terrein dat de fenomenologie heeft veronachtzaamd: de politiek. Arendt beschouwt het totalitarisme – het nazisme én het stalinisme – als een recent verschijnsel, dat voor een geheel nieuwe politieke ervaring zorgt. Anders dan een dictatuur of tirannie wil het totalitarisme totale controle. Het wil de menselijke natuur veranderen en mensen al hun individualiteit afnemen, tot ze ‘zijn opgegaan in één mens van enorme afmetingen’.

Arendt vindt de oorzaken van het totalitarisme in de moderne westerse samenleving. Het kapitalisme leidde tot een surplus aan kapitaal en arbeidskrachten. Afrika en Azië boden een bestemming voor dat overschot, maar het was riskant om dat zo ver van huis te investeren. Hierdoor ontstond het imperialisme: westerse natiestaten zetten wapens, bureaucratie en ideologie in om andere volken te overheersen en hun eigen belangen te beschermen. De daaruit voortvloeiende terreur en het bijbehorende racisme zijn vervolgens als een boemerang terug op het Westen geslagen.

In The Human Condition (1958), in het Nederlands verschenen als De menselijke conditie, zoekt Arendt naar een positief alternatief voor het totalitarisme. Dat doet ze door de drie activiteiten te onderzoeken die de menselijke conditie kenmerken.

Met arbeiden voorzien we in onze lichamelijke behoeften. Als animal laborans (arbeidend dier) blijven we binnen de sfeer van de noodzakelijkheid. Door bijvoorbeeld landbouw en veeteelt produceren we de verbruiksgoederen die we nodig hebben om in leven te blijven.

Met werken scheppen we de blijvende materiële wereld. Als homo faber (werkende mens) vervaardigen we gebruiksgoederen als ploegen en huizen. Die dienen een instrumenteel doel, ze hebben nut.

Even tussendoor… Meer lezen over Hannah Arendt en andere grote denkers? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Met handelen scheppen we de symbolische en publieke wereld. Die dient geen doel buiten zichzelf, is niet noodzakelijk en niet nuttig, en staat juist daarom in het teken van vrijheid. Volgens Arendt kunnen we die wereld verwerkelijken door onze nataliteit en de bijbehorende pluraliteit. Doordat ieder van ons als een uniek wezen ter wereld is gekomen, dragen we de mogelijkheid van een nieuw begin in ons. Die potentie vervullen we door in overleg met anderen de gemeenschappelijke wereld in te richten.

Helaas staat het handelen volgens Arendt al sinds Plato onder druk; hij stelde het contemplatieve boven het actieve leven. Het christendom heeft die hiërarchie overgenomen, waarbij de contemplatie zich op God en het hiernamaals richt. De technologische vooruitgang en het kapitalisme voeren de druk op handelen volgens Arendt nog verder op: ‘Een van de onmiskenbare rode signalen die ons waarschuwen dat wij misschien op weg zijn het ideaal van animal laborans tot werkelijkheid te maken, is dat onze gehele economie reeds tot op grote hoogte een economie van verspilling is geworden.’

In 1960 ontvoeren drie agenten van de Israëlische veiligheidsdienst Otto Adolf Eichmann als hij uit de bus stapt in Buenos Aires. Enkele maanden later staat hij als eerste oorlogsmisdadiger terecht in Jeruzalem. De openbaar aanklager zet hem neer als een overtuigd antisemiet en een fanatieke nazi die een cruciale rol heeft gespeeld in de Jodenvervolging. Arendt daarentegen, die het proces verslaat, benadrukt juist ‘de onuitsprekelijke, hoofd en hart verbijsterende banaliteit van het kwaad’.

In lijn met wat ze in Totalitarisme en De menselijke conditie heeft geschreven meent ze dat de Holocaust niet te reduceren valt tot de kwade intenties van enkele verdorven individuen. Eichmann is daar een illustratie van; hij is ‘stinknormal’. De Jodenvervolging geeft ‘inzicht in de totaliteit van de morele instorting die de nazi’s in alle, en met name de hogere lagen van de maatschappij hebben teweeggebracht – niet alleen in Duitsland, maar in vrijwel alle landen die onder de Duitse invloedssfeer lagen; niet alleen onder de vervolgers, maar ook onder de vervolgden’. En, schrijft Arendt: ‘Voor een Jood is de rol van de Joodse leiders bij de vernietiging van hun eigen volk ongetwijfeld het zwartste hoofdstuk van dit diep tragische verhaal.’

De ophef is enorm als The New Yorker in 1963 haar verslag publiceert. Is ze niet te veel meegegaan in het beeld dat Eichmann van zichzelf heeft willen scheppen, namelijk dat van een bureaucraat die alleen maar bevelen opvolgde? Mist ze geen Herzenstakt, emotionele betrokkenheid bij haar eigen volk? Veel van haar Joodse vrienden keren zich van Arendt af. De commotie houdt zeker drie jaar aan en nog altijd is haar boek Eichmann in Jeruzalem (1963) controversieel.

Niet zozeer ‘stupidity’ als wel ‘thoughtlessness’ is wat Eichmann volgens Arendt kenmerkt. Bij de onderdrukking van zwarten in haar nieuwe thuisland de Verenigde Staten en in de Vietnam-oorlog speelt mogelijk hetzelfde. Vandaar dat ze begint aan een drieluik over denken, willen en oordelen. Maar op de dag dat ze de eerste pagina van deel 3 in haar typemachine invoert, sterft ze door een beroerte.

Haar vriendin Mary McCarthy redigeert The Life of the Mind (1977), ook op basis van Arendts lezingen en colleges. Denken, willen en oordelen moeten elkaar in evenwicht houden zoals de wetgevende, uitvoerende en controlerende macht in een goed functionerend politiek stelsel; geen van de drie mag de andere het zwijgen opleggen. Daarbij moet het ik zich volgens Arendt ook altijd in de specifieke situaties van anderen kunnen inleven.

Eichmann zag volgens Arendt alleen maar het algemene – hij beriep zich erop dat ‘de woorden van de Führer de kracht hebben van een wet’. Maar ‘als een lichtstraal in een dichte, ondoordringbare duisternis’ kwam haar tijdens zijn proces opeens een positief verhaal ter ore. Feldwebel (oftewel: onderofficier in het Duitse leger) Anton Schmid had Joodse partizanen niet alleen aan valse papieren geholpen, maar zelfs aan Wehrmacht-voertuigen. En: ‘Hij wilde er geen geld voor hebben.’ Hij had dit maandenlang gedaan, tot het uitkwam en hij werd geëxecuteerd. Schmid had dus ook het particuliere meegewogen, de individuele levens van de mensen die onder Hitlers wetten leden.

In de twee minuten die nodig waren om zijn verhaal te vertellen, schrijft Arendt, ‘tekende zich één enkele gedachte af – helder, onweerlegbaar, ontwijfelbaar: hoe volkomen anders alles zou zijn, in de rechtszaal, in Israël, in Duitsland, in Europa, misschien wel in alle landen van de wereld, wanneer er meer van zulke verhalen konden worden verteld’.