In The Human Condition gaat het om het ‘actieve leven’: het menselijk bestaan in zijn ‘actieve’ vorm. Dit klinkt een stuk ingewikkelder dan dat het daadwerkelijk is: ‘Wat ik beoog, is heel eenvoudig’, schrijft Hannah Arendt, ‘het pretendeert niet meer te zijn dan nadenken over wat wij doen’. In het boek ontvouwt Arendt een theorie waarin zij onderscheid maakt tussen drie typen van fundamentele menselijke activiteiten: arbeid, werk en handelen. Door de moderne overwaardering van arbeid en werk is het handelen ten onrechte ondergeschikt gemaakt aan de andere twee activiteiten. In het handelen vindt de mens echter zijn ware bestemming als mens. Om deze gedachte duidelijk te maken zet Arendt eerst uiteen hoe zij de verschillende activiteiten typeert.
Wereld
Onder arbeid verstaat Arendt het voorzien in dagelijks levensonderhoud. Arbeid is een voortdurend voortgaand proces, waarmee je nooit klaar bent. Het huishouden is hier een goed voorbeeld van. Elke avond eten op tafel zetten, telkens het huis aan kant maken, voor de kinderen zorgen zodat zij gezond blijven: het zijn allemaal zich telkens hernemende processen van hetzelfde. Door middel van arbeid verkrijgen wij de benodigde consumptiegoederen en worden wij beschermd tegen de natuurprocessen van het verval. De menselijke conditie is in dit geval het leven zelf, waarbij we als individu opgaan in de eeuwig durende cyclus van de menselijke soort.
Werk is het kunstmatig produceren van goederen. Het gebruikmaken van gereedschappen en werktuigen om iets te creëren is hier kenmerkend voor. In tegenstelling tot arbeid heeft werken wel een begin en een einde. Denk hierbij bijvoorbeeld aan een ambachtsman: hij werkt aan een product en zodra dat product klaar is kan hij stoppen met werken. Een ambachtsman produceert hiermee iets duurzaams: het gaat om gebruiksgoederen, geen verbruiksgoederen.
Door te werken plaatsen we ons buiten de natuur in een wereld die geschapen is door de mensenhand. Huizen, wegen, gebruiksgoederen, het zijn allemaal voorbeelden van de menselijke, niet-natuurlijke wereld die nadrukkelijk te onderscheiden valt van de aarde, onze planeet. Waar de aarde de voorwaarden voor het leven van de mens vormt, vormt de menselijk geschapen wereld de voorwaarden waaronder de aarde voor dit specifiek menselijke leven bewoonbaar is.
Werk brengt een bepaalde eenzaamheid met zich mee. De waarde van de producten hangt enkel af van het praktische nut ervan, waardoor de maker zich puur richt op het product dat vervaardigd moet worden en totaal niet op zijn medemens. Hierdoor is werk een privé-activiteit die gericht is op het onderhoud van het levensproces.
Geboorte
Handelen is voor Arendt de belangrijkste menselijke activiteit, waar zij dan ook het meest aandacht aan besteedt. Onder handelen verstaat zij het publieke spreken – het in gesprek gaan met anderen, je mening laten horen over publieke of politieke kwesties. Het is de enige activiteit die ‘tussen’ mensen plaatsvindt, Arendt spreekt over inter-esse. Natuurlijk: ook het huishouden of huizen bouwen kan je met anderen doen – maar je zegt niet dat ‘tussen’ jou en een ander het huishouden ‘gebeurt’. Zoals je wel zegt dat er tussen jou en een ander een gesprek plaatsvindt, een dialoog waarin je je mening laat horen, maar ook van inzicht kunt veranderen als je naar een ander luistert. Je merkt zelfs pas door het gesprek met een ander wie je zelf bent en waar je staat. Er is niet eerst een ‘ik’ en vervolgens het spreken: zonder de ander, die jou ondervraagt, geen ik. Arendt spreekt zelfs van een ‘tweede geboorte’.
Even tussendoor… Meer lezen over Hannah Arendt en andere grote denkers? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Naast de fysieke geboorte, waarmee een nieuw leven ter wereld komt, is er ook een symbolische geboorte: de toetreding tot het domein van het handelen. Daar komt onvermijdelijk de vraag op je af wie je bent, en waar je voor staat. Een vraag overigens, waar je nooit definitief antwoord op kunt geven, omdat in het spreken steeds nieuwe perspectieven oplichten. Voor Arendt is pluraliteit het kenmerk van het handelen. Ieder mens in het domein van het handelen neemt een uniek standpunt in. En ook voor ons zelf weten we nooit zeker hoe wij zullen veranderen door het spreken met anderen.
Tafel
Die pluraliteit wil niet zeggen dat we allemaal langs elkaar heen praten. Er is een gezamenlijk belang om het domein overeind te houden, juist omdat we onszelf daarin kunnen laten horen. We zijn verbonden in verscheidenheid. Om dit duidelijk te maken, gebruikt Arendt de metafoor van een tafel waaraan wij plaatsnemen: we kunnen onze meningsverschillen op tafel leggen, maar tegelijkertijd verbindt de tafel ook diegenen die eraan plaatsnemen.
Bij de Oude Grieken vormde deze publieke ruimte een fundamenteel onderdeel van de samenleving, maar tegenwoordig verdwijnt dit domein volgens Arendt steeds meer uit ons bestaan. Daarom waarschuwt zij voor een maatschappij waarin consumeren en produceren een doel op zich wordt: ‘Het hedendaagse streven naar gezondheid en nuttigheid, naar veilig welbehagen en voorspelbaar rendement brengt de klassieke waardering voor het handelen en spreken in het nauw’. Denk tegenwoordig aan politiek die alleen nog maar in het teken staat van banengroei of welvaart. Daarom roept zij ons op ons leven niet slechts te wijden aan een bestaan als zwoegend dier (animal laborans) of als werkende mens (homo faber), maar aan het actieve bestaan (vita activa): het handelen in de openbaarheid.
Volgens Arendt is het bedrijven van politiek van fundamenteel belang voor mensen om een goed leven te leiden. Het spreken is een doel op zichzelf – het heeft geen doel buiten zich, zoals koken een maaltijd tot doel heeft, of bouwen een huis. Wij worden zelf geconstitueerd door het spreken met anderen. Hierdoor vindt de mens zijn ware bestemming in het handelen en is het essentieel voor het een waardevol leven.
Arendts kritiek op de moderne maatschappij is van grote invloed geweest op de politieke filosofie. Toch ziet Arendt zichzelf niet graag als filosoof, want waar filosofen nadenken over de Mens, wil zij juist altijd over mensen in meervoud denken. Na The Human Condition (waarvan de eerste Nederlandse vertaling de titel Vita Activa kreeg) schreef Arendt nog meer succesvolle werken, waaronder het reeds genoemde Eichmann in Jerusalem: A Report on the Banality of Evil (1963), On Revolution (1963) en On Violence (1970). Arendt overlijdt in 1975 aan een hartaanval, in haar woonplaats New York.
De menselijke conditie
Hannah Arendt
vert. C. Houwaard
Boom
376 blz.
€ 44,90
