Welke filosofen las Darwin?

Wat las de denker die het denken over onze oorsprong blijvend veranderde? Onlangs zette een groep Britse historici de privébibliotheek van Charles Darwin (1809-1882) online. Lang werd gedacht dat die uit 1.480 boeken bestond, maar het bleken er maar liefst 7.350 te zijn. Het kostte de onderzoekers achttien jaar om de collectie compleet te krijgen.

Darwins bibliotheek bevond zich in zijn woning in het Engelse plaatsje Downe. Naast een heleboel biologische teksten – waarvan enkele in het Nederlands – zijn er ook een flink aantal filosofen in Darwins bibliotheek te vinden. Welke filosofen las de vader van de evolutietheorie?

Darwin bezat veel boeken over religiefilosofie. Dat lijkt misschien vreemd: waarom zou de man die God juist buitenspel heeft gezet zich zo verdiepen in het geloof? Maar Darwin was een diepgelovige christen die theologie had gestudeerd. Later werd hij autodidact op het gebied van natuurlijke historie, biologie en geologie. Darwins bibliotheek weerspiegelt zijn verlangen om wetenschap en religie met elkaar te verenigen. Misschien dat het verzameld werk van René Descartes uit zijn collectie daarbij hielp. Descartes zegt namelijk dat scepticisme en rationaliteit juist bewijzen dat God bestaat.

Als de mens niet door God geschapen is, valt het verschil tussen mens en dier dan weg? Beschikken dieren over zogenoemde menselijke eigenschappen als rationaliteit, moraliteit en kunstzinnigheid? Die vragen probeert Darwin te beantwoorden in The descent of man(1871). Dit boek verscheen twaalf jaar na zijn hoofdwerk On the origin of species en behandelt de evolutie van de mens. In tegenstelling tot John Locke, bij wie Darwin kon lezen dat de mens een onbeschreven blad (tabula rasa) is, meende Darwin dat veel menselijke vermogens zijn aangeboren. Bovendien zijn die niet enkel menselijk; ook dieren hebben een bepaalde mate van rationaliteit en kunnen schoonheid waarderen.

Om te achterhalen wat schoonheid precies is, kon Darwin het onderzoek naar het schone en het sublieme van Edmund Burke raadplegen. Hij bezat ook het verzameld werk van Friedrich Schiller, wat hij wellicht hoofdschuddend heeft gelezen. Schiller meent namelijk dat schoonheid niet alleen een esthetische, maar ook een morele ervaring is. Volgens Darwin is moraliteit, in tegenstelling tot de waardering van schoonheid, echter een uniek menselijke eigenschap. Dieren kunnen volgens Darwin noch reflecteren op hun verleden noch de toekomst inbeelden, terwijl dit in zijn ogen essentieel is voor ethisch handelen.

Even tussendoor… Meer lezen over het denken over natuur? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

In Darwins boekencollectie zijn meerdere overzichtswerken over ethiek te vinden, die hij gebruikt zal hebben voor zijn theorie over de ontwikkeling van moraliteit. John Stuart Mills Utilitarianism krijgt zelfs speciale aandacht in The descent of man. Mill en andere aanhangers van het utilitarisme vinden dat de morele kwaliteit van een handeling wordt bepaald door de hoeveelheid geluk en pijn die de handeling oplevert. Maar volgens Darwin is moraliteit geen rekensom. Moraliteit is een sociaal instinct, gericht op het voortbestaan van de soort. Hoewel mensen zelf beslissen hoe ze handelen, zijn waarden als rechtvaardigheid en empathie aangeboren, meent Darwin, en helpen die ons te streven naar het voortbestaan van de menselijke soort.

Karl Marx, de grondlegger van het communisme, was groot fan van Darwin, en stuurde zijn hoofdwerk Das Kapital (1867) naar de bioloog. Aan het exemplaar in Darwins bibliotheek valt echter te zien dat hij dit lijvige werk nooit heeft uitgelezen. Destijds moesten de bladzijden van een boek nog worden opengesneden door de lezer. Darwin liet een deel van het boek ongesneden, en dus ongelezen.

Net zo interessant als de boeken die in Darwins bibliotheek stonden, zijn de boeken die er niet in stonden. Zo bezat Darwin twee boeken over Schopenhauer, maar geen origineel werk van de Duitse filosoof.  Dat is opmerkelijk, want Arthur Schopenhauer meende ook dat het leven is ontstaan door competitie en de strijd om te overleven – hij schreef een soort evolutieleer avant la lettre. Verder bezat Darwin wel een historisch werk van de sceptische filosoof David Hume, maar geen van zijn filosofische teksten. Ten slotte komt de naam ‘Erasmus’ vaak voor in Darwins bibliotheek, maar enkel omdat Darwins grootvader, die zich ook met biologie bezighield, Erasmus Darwin heette. Van de beroemde Nederlandse filosoof Desiderius Erasmus is geen spoor te bekennen. Wellicht was het zakwoordenboek Engels-Nederlands dat Darwin bezat ook niet genoeg geweest om Erasmus’ teksten te begrijpen.