Desiderius Erasmus

Desiderius Erasmus van Rotterdam is een Nederlandse filosoof, theoloog en een van de belangrijkste humanisten van de Renaissance. Hij breekt met de ernst die kenmerkend is voor de middeleeuwen en bepleit een levenshouding zonder dogma’s: niets is zeker in het leven, en dat ontkennen is ijdel en hoogmoedig.

Erasmus is geen systematische denker, maar schrijft uiteenlopende werken over onderwerpen als geloof, bestuur, onderwijs, taal, en de vrije wil. Als humanist legt hij zich toe op de studie van klassieke talen en literatuur en zet hij zich af tegen de scholastieke theologen van zijn tijd. Die verliezen volgens hem de werkelijkheid vaak uit het oog door zich vast te bijten in starre regels en wijsgerige haarkloverijen. Hij pleit ervoor dat mensen zelf kritisch nadenken en een goed leven proberen te leiden.

Erasmus wordt omstreeks 1469 geboren als onwettige zoon van een priester en zijn huishoudster. Hij krijgt bij zijn geboorte de voornaam Erasmus, het pseudoniem ‘Desiderius’ voegt hij daar zelf later aan toe. Op jonge leeftijd wordt hij naar de Lebuïnusschool in Deventer gestuurd, opgericht door de filosoof en theoloog Cusanus (1401-1464). Daar leert hij om zelf de klassieke en christelijke bronnen te bestuderen.

Later treedt hij in bij een klooster in de buurt van Gouda. Maar het leven in het klooster bevalt hem niet, en hij krijgt van de bisschop toestemming om in Parijs theologie te studeren. Het dogmatische theologische denken stuit hem daar echter tegen de borst. Hij verlaat Parijs en gaat aan de slag als persoonlijk onderwijzer en adviseur. In die hoedanigheden zal hij de rest van zijn leven Europa rondtrekken en bekend worden als de allereerste schrijver die kan leven van de pen. Op zeventigjarige leeftijd overlijdt hij in Bazel. ‘Lieve God’ zijn de laatste woorden van Desiderius Erasmus.

Veel roem vergaart Erasmus met Lof der zotheid (1511), waarin hij de spot drijft met alles en iedereen, van het gewone volk tot aan koningen, priesters en geleerden. In Erasmus’ boek laat hij de godin Zotheid aan het woord, die een lofrede op zichzelf houdt. ‘Het is de hoogste wijsheid soms een dwaas te spelen,’ zegt Zotheid, want wie ernstig is neemt zichzelf veel te serieus. Humor houdt je denken flexibel en maakt dat je niet vastroest in je overtuigingen. En zijn de geleerden die alles zeker denken te weten niet minstens zo zot als de dwazen?

Erasmus is zeer kritisch op de katholieke kerk van zijn tijd. Zo schrijft hij een vernietigend boek over Julius II, de oorlogspaus die met legers steden binnentrok, en hij maakt een nieuwe Latijnse Bijbelvertaling. De gangbare (de ‘Vulgaat’) zit volgens hem namelijk vol fouten. Hij publiceert zijn nieuwe vertaling samen met het Griekse origineel, zodat lezers de vertaling zelf kunnen controleren.

Vanwege zijn kritiek op de kerk wordt Erasmus gezien als een van de aanstichters van de Reformatie, de afscheiding van de protestanten van de katholieke kerk. Maar Erasmus blijft zelf de katholieke kerk trouw. Hij treedt zelfs in debat met Maarten Luther, de protestantse voorman die hem aanvankelijk bewondert maar hem later omschrijft als een ‘wandluis’ die ‘geplet moet worden’.

Een van de onderwerpen waar Erasmus met Luther over discussieert is de vrije wil. Volgens Luther heeft God alles voorbestemd, en kan de mens daarom geen vrije wil hebben. In reactie daarop verschijnt in 1524 Erasmus’ boek De libero arbitrio (Over de vrije wil), waarin hij op sceptische wijze Luthers stelligheden wat probeert los te wrikken. Want hoe weet Luther zo zeker dat de vrije wil niet bestaat? En wat voor zin heeft het nog om je in te spannen voor het goede, als we volledig afhankelijk zijn van de genade van God?

Al bij leven is Erasmus een invloedrijk denker: zijn boeken gaan als warme broodjes over de toonbank en zijn denken heeft ook een grote invloed op tijdgenoten als Luther en de Britse humanist en politicus Thomas More (1478-1535), bekend van Utopia (1516). Tijdens de Verlichting wordt Erasmus vereerd als een vroege rationalist, later zal de Duitse filosoof Wilhelm Dilthey (1833-1911) hem omschrijven als ‘de Voltaire van de zestiende eeuw’. Ook de Nederlandse historicus en cultuurfilosoof Johan Huizinga (1872-1945) en de Oostenrijkse schrijver Stefan Zweig (1881-1942) noemen de Rotterdamse humanist als inspiratiebron.

Even tussendoor… Meer lezen over Erasmus en andere grote denkers? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Erasmus’ geboortestad Rotterdam eert hem vandaag onder andere nog met de naam van de Erasmus Universiteit, het Erasmus MC (Medisch Centrum) en de Erasmusbrug. Ook het uitwisselingsprogramma voor studenten van de Europese Unie, de ERASMUS+ beurs, is vernoemd naar de Rotterdamse humanist en kosmopoliet.