De Indusvallei – India en Pakistan

Bronzen wapens, paarden en strijdwagens zorgen ervoor dat rond 2000 v.Chr. nieuwe ideeën rijpen. Dankzij die technologieën veroveren Ariërs de Indusvallei in het huidige India en Pakistan. Mogelijk – maar deze geschiedenis is controversieel – waren zij ooit vredelievende herders. Ze zouden geleefd hebben in overstemming met de goddelijke geest die mensen, dieren, planten en natuurkrachten bezielt. Priesters (brahmanen) proberen het vreedzame verleden te verenigen met het gewelddadige heden. In de Veda’s, de geschriften die de basis vormen van de Indiase filosofie en het hindoeïsme, ontkiemt het idee dat onze werkelijkheid niet de echte werkelijkheid is.
Plato’s Academie Park – Athene, Griekenland

‘Honden ontlasten op de restanten en er is graffiti,’ schrijft een bezoeker over Plato’s Academie Park in 2017. ‘De filosoof die zijn stempel heeft gedrukt op de gehele westerse cultuur verdient meer dan dit.’ Plato (ca. 427-347 v.Chr.) ontwikkelde onder meer de gedachte dat de wereld waarin wij menen te leven een zwakke afspiegeling is van een meer fundamentele werkelijkheid. In 285 v.Chr. stichtte hij zijn Academie. Hij kocht daarvoor een stuk grond aan de rand van Athene. Het is al langer bekend dat Plato er zelf begraven ligt. De papyroloog Graziano Ranocchio maakte in april 2024 bekend waar hij precies ligt: in een speciaal aan hem gewijde tuin vlakbij het Mouseion, een heiligdom gewijd aan de muzen.
Het standbeeld van Ibn Rushd – Córdoba, Spanje

Niet toevallig staat bij de stadsmuren van Córdoba een standbeeld van de filosoof Ibn Rushd (1126-1198), in het Westen beter bekend als Averroës. Eenmaal voorbij die muren wisten de soldaten van Ferdinand III in 1126 de stad te heroveren. Dat markeerde een doorslag in de herovering van het Iberisch Schiereiland door christenen op moslims. Filosofisch gezien leidde de reconquista ertoe dat Europa klassieke filosofische werken herontdekte. In het Westen waren die teksten na de val van het Romeinse Rijk grotendeels verloren gegaan, maar islamitische denkers hadden ze zorgvuldig bewaard, bestudeerd en becommentarieerd. Córdoba was een intellectueel centrum van de moslims. Averroës schreef er commentaren op Aristoteles, die bijdroegen aan de Renaissance van de twaalfde eeuw, een periode van bloei in filosofie en wetenschap.
Lissabon – Portugal

Op 1 november 1755 verwoest een aardbeving grote delen van Lissabon, waarbij er tienduizenden doden vallen. De gevolgen hiervan zijn groot voor het Europese intellectuele debat. Hoe valt de aardbeving bijvoorbeeld te verenigen met het idee van de goede en almachtige God? Deze vraag dringt zich extra op omdat de aardbeving plaatsvindt op Allerheiligen; de kerken zitten vol en de kerkdaken storten net zo goed in als de profane daken. De catastrofe valt ook moeilijk te verenigen met het vooruitgangsgeloof van de Verlichting. De Franse filosoof Voltaire bespot met name de filosoof-wetenschapper Gottfried Wilhelm Leibniz, die stelt dat we in de best mogelijke van alle werelden leven. Pangloss – een op Leibniz geënte filosoof – ‘troost’ in Voltaires novelle Candide (1759) de slachtoffers van de aardbeving door die te rechtvaardigen: ‘Want als er in Lissabon een vulkaan is, kan deze niet elders zijn. Omdat het onmogelijk is dat dingen niet zijn waar ze zijn. Omdat alles goed is.’
Koningsbergen (Kaliningrad) – Rusland

Tegenwoordig komen liefhebbers van Immanuel Kant (1724-1804) uit de hele wereld naar het aan de Duitse filosoof gewijde museum in Kaliningrad. Dat is enigszins ironisch: Kant toonde ons juist dat we de wereld kunnen leren kennen zonder onze woonplaats te verlaten. De denker verliet zijn geboortestad Koningsbergen (het Âtegenwoordige Kaliningrad) nauwelijks en was voor zijn tijd toch uitzonderlijk goed op de hoogte van wat er mondiaal speelde. Hij las veel en breed. Verder lunchte hij graag met zeelui, militairen en handelaren, oftewel met mensen die beroepsmatig reisden. Soms kwam de wereld ongevraagd naar hém toe, zoals in 1758 toen de Russen Koningsbergen bezetten. Een deel van de professoren hield zich afzijdig van de nieuwe machthebbers, maar Kant knoopte juist nauwe betrekkingen met hen aan.
De Sing Sing-gevangenis – Ossining, de Verenigde Staten

Een van de belangrijkste reflecties op vrijheid vond plaats in een gevangenis. In 1831 verblijft de Franse denker Alexis de Tocqueville (1805-1859) negen dagen in de Sing Sing in de staat New York voor zijn onderzoek naar het Amerikaanse strafsysteem. Daarna reist hij negen maanden langs andere gevangenissen in de Verenigde Staten. Tocqueville raakt geobsedeerd door de Amerikaanse democratie, ook omdat hij van een continent komt dat, in de nadagen van de Franse Revolutie, moeizaam afstand neemt van de aristocratie. Hij gaat de Verenigde Staten steeds meer beschouwen als de onontkoombare toekomst van Europa. ‘Ik zie een onafzienbare massa identieke en gelijke mensen wier bestaan er onafgebroken om draait zich kleine en vulgaire pleziertjes te verschaffen.’
De Alpen – Zwitserland

‘Wilt u hoog klimmen, gebruik dan uw eigen benen,’ schrijft Friedrich Nietzsche (1844-1900). ‘Laat u niet naar boven dragen, zet u niet op andermans rug of andermans hoofd.’ Zelf klimt de filosoof graag. In 1881 komt hij voor het eerst in het Alpendorp Sils-Maria. Van 1883 tot 1888 brengt hij er alle zomers door. Het huis waar hij een kamer huurt heet nu het Nietzsche-Haus en huisvest een museum. Aan de oever van het Silvaplana-meer, bij wat nu de Nietzsche-steen heet, bedenkt hij naar eigen zeggen de ‘eeuwige wederkeer’: leef zo dat je kunt willen dat je leven zich eeuwig herhaalt.
De Hollandse Kerk – Sint-Petersburg, Rusland

Op de preekstoel van de Hollandse Kerk in Sint-Petersburg staat Hendrik Gillot, een mooie en intelligente man die in zijn preken ideeën van hedendaagse filosofen verwerkt. In de banken zit Louise von Salomé (1861-1937), een hoogbegaafde jonge vrouw. Gillot gaat Salomé onderwijzen en geeft haar het koosnaampje Lou, waaronder zij bekend zal blijven. Gillot is de eerste van een reeks mannen met wie Salomé een intellectuele relatie onderhoudt, onder wie Nietzsche, Freud en Rilke. Hij is ook de eerste van een serie intellectuelen die haar zijn liefde verklaart. Salomé zelf zal belangrijke boeken schrijven, onder meer over de psychoanalyse en over Nietzsche. Het gebouw van de Hollandse Kerk – dat destijds in opdracht is gebouwd door een Nederlandse gemeenschap – is nog altijd te bezoeken aan de Nevski Prospekt, een beroemde straat in Sint-Petersburg.
Haus Wittgenstein – Wenen, Oostenrijk

Boos dat een leerling zo traag antwoordt, geeft de taalfilosoof Ludwig Wittgenstein (1889-1951) hem een of twee klappen. De jongen verliest het bewustzijn. Dat betekent het einde van de korte loopbaan van Wittgenstein als schoolmeester. Mede om zijn aandacht af te leiden van het schandaal dat hierop volgt, vraagt zijn zus Margaret hem de architect Paul Engelmann bij te staan, die voor haar een huis bouwt in Wenen. Daarna, zegt Engelmann later, ‘was hij en niet ik de architect’. Tegenwoordig huisvest Haus Wittgenstein de culturele afdeling van de Bulgaarse ambassade.
De Eiffeltoren – Parijs, Frankrijk

‘Symbool van Parijs, van de moderniteit, van de communicatie, van de wetenschap of de negentiende eeuw, raket, stengel, boortoren, fallus, bliksemafleider of insect,’ schrijft Roland Barthes (1915-1980), een Franse filosoof en semioticus. De Eiffeltoren is ‘het onvermijdelijke teken’. Een van Barthes’ bewonderaars is presidentskandidaat François Mitterrand. Na een lunch met hem loopt Barthes terug naar huis. Hij kijkt niet goed uit bij het oversteken – of is het een verkapte zelfmoordpoging? – en wordt geraakt door een bestelwagen. Een maand later overlijdt hij aan de opgelopen verwondingen. Tien jaar later staat er nog graffiti op de Parijse muren: ‘Rij niet te hard, Barthes kan voor uw wielen komen.’
L’hôpital psychiatrique Frantz-Fanon – Blida, Algerije

‘Een opschepper, leugenaar, dief en luilak, de islamitische Noord-Afrikaan laat zich definiëren als een hysterische idioot, bovendien onderhevig aan onvoorspelbare moorddadige impulsen.’ Wanneer Frantz Fanon (1925-1961) in 1953 als psychiater in de Franse kolonie Algerije gaat werken, stuit hij op dit soort uitspraken van collega’s. De Algerijnse psychiatrie is zelf ziek, concludeert hij. Sterker nog: de hele Algerijnse maatschappij is gestoord. Het kolonialisme verwoest volgens hem zowel de psyche van de gekolonialiseerde als die van de kolonist. Hoewel zelf afkomstig uit Martinique, besluit Fanon te strijden voor de Algerijnse onafhankelijkheid. Als filosoof van de dekolonisatie inspireert hij verzetsbewegingen wereldwijd, mede door zijn boek De verworpenen van de aarde. De kliniek waar hij heeft gewerkt heet tegenwoordig l’hôpital psychiatrique Frantz-Fanon de Blida.
Planeet Aarde

Leef jij op een andere planeet ofzo? Wat we lange tijd als een grapje bedoelden is serieus geworden, stelt de Franse denker Bruno Latour (1947-2022). We zien steeds meer in dat politieke conflicten ook gaan over de vraag ‘welke planeet’ we willen bewonen en beschermen. Denk je bijvoorbeeld dat iedereen er een Amerikaanse levensstijl op kan nahouden? Dan leef je op de planeet Globalisering. Meen je dat miljarden mensen ten onder zullen gaan onder de ecologische crises, maar dat jij jezelf kunt redden door een ondergrondse bunker te kopen of een enkeltje naar Mars? Dan leef je op de planeet Exit. Zoek je nieuwe samenlevingsvormen voor mensen en niet-mensen? Dan probeer je op planeet Aarde te wonen.