Frantz Fanon, de antikoloniale psychiater

Fanon werd in 1925 geboren op het Caribische eiland Martinique, dat destijds een Franse kolonie was. Zijn ouders maakten deel uit van de zwarte bourgeoisie en identificeerden zich sterk met de witte Franse cultuur. Als kind werd Fanon ondergedompeld in de taal en geschiedenis van de kolonisator, tot hij op de middelbare school les kreeg van de beroemde Frans-Martinikaanse dichter Aimé Césaire. Césaire was een van de oprichters van de Négritude, een antikoloniale literaire en politieke beweging die streefde naar de creatie van een ‘zwart bewustzijn’. Fanon werd verscheurd tussen de assimilatie met Frankrijk van zijn ouders en zijn eigen fascinatie voor de zwarte cultuur.

Op zijn achttiende verliet Fanon Martinique om tijdens de Tweede Wereldoorlog voor het Vrije Franse leger te vechten. Al strijdend tegen de nazi’s werd Fanon regelmatig geconfronteerd met racisme. Zo werd zijn regiment snel ontdaan van alle niet-witte soldaten toen de geallieerden samen met fotojournalisten de Rijn overstaken. Na de oorlog trok Fanon naar Lyon om daar psychiatrie, drama, filosofie en literatuur te studeren. Het racisme dat hij daar tegenkwam zette hem ertoe zijn dissertatie te schrijven over de negatieve psychologische en existentiële effecten van racisme op zwarte mensen. Toen de dissertatie werd afgewezen door Fanons professoren, publiceerde hij die als boek: Zwarte huid, witte maskers.

Hierin laat Fanon zien hoe racisme zwarte mensen beperkt in hun bewegingsvrijheid. Volgens de Franse fenomenoloog Maurice Merleau-Ponty creëert ieder mens van kinds af aan een ‘lichaamsschema’. Door te voelen, te bewegen, te ruiken en te kijken heeft je lichaam geleerd hoe het zich haast als vanzelf in de wereld kan oriënteren. Het lichaamsschema faciliteert je in je dagelijks leven: je pakt je sleutels, voert een gesprek of springt op de fiets – allemaal zonder erover na te hoeven denken.

Maar, dacht Fanon, als je als zwart persoon geconfronteerd wordt met racisme, wordt je lichaamsschema vervangen door iets anders: een ‘historisch-raciaal schema’. Dit schema heeft je lichaam zich niet zelf eigen gemaakt, maar wordt je van buitenaf opgedrongen. Je zit in de trein, een wit kind stort zich na één blik op jou in de armen van zijn moeder, en opeens zie je jezelf zitten: een zwart lichaam, lelijk, barbaars en bedreigend. Fanon voelt hoe elke beweging die hij maakt een vooraf bepaalde betekenis heeft. Hij trilt van de kou en het jongetje tegenover hem denkt dat hij trilt van ingehouden woede. Hij kan geen kant op.

Fanon noemt tal van momenten waarop hij zich pijnlijk bewust wordt van zijn huidskleur: een witte man nodigt hem uit met de opmerking dat er bij hem thuis geen rassenvooroordelen bestaan, een witte vrouw verkondigt dat ‘de neger ook een mens is’, iemand benadrukt dat hij ‘een zeer intelligente zwarte dokter’ heeft.

Op zulke momenten wordt de zwarte mens door de blik van de ander in zijn eigen lijf gevangengezet, schrijft Fanon. Dat is opvallend, want volgens de Duitse filosoof Hegel hebben we de blik van de ander juist nodig om een vrij zelfbewustzijn te ontwikkelen. Op het moment dat een ander naar je kijkt, schrijft Hegel, word je je ervan bewust dat het mogelijk is jezelf van buitenaf te zien. Zo leer je op jezelf te reflecteren vanuit de derde persoon. Fanon merkt op dat het daarvoor noodzakelijk is dat de ander je erkent als volwaardig mens. Maar als een wit persoon naar hem kijkt, ziet die geen mens, maar een neger. Om als zwart persoon als een volwaardig mens te worden gezien, stelt Fanon, moet je jezelf en je eigen zwartheid ontvluchten.

Het gevoel aan je eigen lijf te moeten ontsnappen heeft volgens Fanon ernstige psychische consequenties, iets wat hij dagelijks tegenkwam in zijn psychiatrische praktijk. In 1953 werd hij hoofdpsychiater in een ziekenhuis in de Franse kolonie Algerije. Het jaar daarop barstte de Algerijnse Onafhankelijkheidsoorlog los, waar de Fransen met veel geweld op reageerden. Fanon was belast met zowel de psychische behandeling van Franse soldaten en officieren die antikoloniale strijders hadden gemarteld als de trauma’s van de Algerijnse martelslachtoffers. Na twee jaar besloot Fanon dat hij niet langer voor de Franse kolonisator wilde werken en nam hij ontslag.

Fanon was sterk beïnvloed door Sigmund Freud (1856-1939). Als vader van de psychoanalyse had Freud laten zien dat het individu bevrijd kan worden van psychisch leed als het zich bewust wordt van de processen in zijn onderbewuste. Maar wat Freud en zijn volgelingen volgens Fanon over het hoofd zagen, is dat het onderbewuste grotendeels gevormd wordt door sociale structuren. Door deze blinde vlek voor het sociale zijn psychoanalytici geneigd verkeerde conclusies te trekken.

Zo beweerde de Franse psychoanalyticus Octave Mannoni (1899-1989) dat mensen uit gekoloniseerde gebieden al voor de aankomst van de Europeanen belast waren met een zogenoemd ‘afhankelijkheidscomplex’. Dit complex zou volgens Mannoni verklaren waarom deze mensen zich zo makkelijk lieten overmeesteren. Onzin, vond Fanon. Psychische klachten zoals een afhankelijkheidscomplex zijn niet inherent aan zwarte mensen, maar een normale reactie op een abnormale situatie: het extreme geweld van het kolonialisme.

Het kolonialisme, benadrukt Fanon, is in de kern irrationeel: het stelt dat sommige mensen geen mensen zijn. Zwarte kinderen worden al jong met dit idee geconfronteerd. In stripboeken en in films zien ze keer op keer dat de zwarte mens lelijk, immoreel, geestelijk achtergesteld en barbaars is. Veel zwarte mensen internaliseren deze ideeën, zag Fanon. In zijn werk verwijst hij bijvoorbeeld naar zwarte patiënten die droomden dat ze door zwarte kannibalen achterna werden gezeten.

De zwarte mens, zegt Fanon, heeft eigenlijk maar twee opties: voldoen aan een racistisch stereotype of wit worden. In beide gevallen draagt hij bij aan een bevestiging van de Europese cultuur, terwijl hij ernstig vervreemd raakt van zichzelf en zijn eigen cultuur. Fanon zag hoe de droom om wit te worden vaak resulteert in een neurotische obsessie, juist omdat die droom constant in conflict komt met de realiteit. Ook al spreek je de taal van de kolonisator, heb je aan een Europese universiteit gestudeerd, bleek je je huid en trouw je met een wit persoon, je bent en blijft een zwart mens in een racistische maatschappij.

Fanon stelde dat er twee dingen moesten gebeuren om verandering te bewerkstelligen: in therapie moeten zwarte mensen erachter komen dat hun klachten zijn geworteld in een racistisch systeem. Pas als ze zich hiervan bewust worden kunnen ze in vrijheid kiezen hoe ze zich tegenover dat systeem willen opstellen. Daarnaast moet het systeem zelf veranderen: er mag niet langer sprake zijn van economische, sociale of morele ongelijkheid tussen zwarte en witte mensen.

Nadat Fanon in 1956 zijn ontslag had ingediend in het ziekenhuis, werd hij door de Fransen verbannen uit Algerije. Hij voegde zich daarop vanuit Tunesië openlijk bij het Front de libération nationale (FLN), een politieke partij die zich richtte tegen de koloniale macht van Frankrijk over Algerije. Fanon schreef verscheidene teksten over antikolonialisme en de postkoloniale samenleving, die later werden gebundeld als Pour la révolution africaine (1964).

Kort na zijn aansluiting bij het FLN werd Fanon gediagnosticeerd met leukemie, waar hij al op 36-jarige leeftijd aan zou overlijden. Op zijn ziekbed dicteerde hij zijn laatste en bekendste boek De verworpenen der aarde (1961) aan zijn vrouw Josie Dublé. Het boek maakte hem tot inspiratiebron voor revolutionairen over de hele wereld, onder wie Malcolm X en Che Guevara.

In De verworpenen der aarde gebruikt Fanon een marxistische analyse om te laten zien dat de antikoloniale strijd tevens een klassenstrijd is: men vecht niet alleen voor onafhankelijkheid, maar ook voor economische gelijkheid. Fanon wordt vaak gezien als pleitbezorger van geweld, omdat hij vindt dat gekoloniseerde mensen in deze strijd het recht hebben om geweld te gebruiken. Toch verheerlijkt Fanon geweld niet; hij schrijft dat het soms onvermijdelijk is.

De aanwezigheid van de kolonisator is inherent gewelddadig, dacht hij: zwarte mensen worden continu beroofd van hun vrijheid, geliefden, economie en levenswijze. ‘De spieren van de gekoloniseerde zijn altijd gespannen,’ schreef hij. ‘Hij staat op elk moment paraat de jager te worden in plaats van de gejaagde.’ Het antikoloniale verzet kan alleen maar gewelddadig zijn, omdat dat simpelweg ‘de enige taal is’ die de kolonisator spreekt.

Pas als het kolonialisme geheel vernietigd is, kan er volgens Fanon voor zwarte mensen echte vrijheid ontstaan. Pas dan worden ze niet langer geconfronteerd met het dilemma word wit of verdwijn, maar kunnen ze een nieuwe manier van leven, een nieuwe taal en een nieuwe menselijkheid creëren. Daarmee is dekolonisatie, zo besluit Fanon, ‘de creatie van een nieuwe mens’.