Baruch Spinoza

Baruch Spinoza, ook wel bekend als Benedictus de Spinoza, is een Nederlandse filosoof uit de Gouden Eeuw. Vanwege zijn revolutionaire ideeën over God en politiek wordt hij beschouwd als een van de radicaalste denkers van de Verlichting. Wie was hij en wat maakt hem zo radicaal?

Spinoza wordt in 1632 in Amsterdam geboren als Baruch d’Espinoza. Als zoon van uit Portugal gevluchte Joodse ouders krijgt hij een joods-religieuze opvoeding, maar hij is al op jonge leeftijd kritisch op de joodse tradities en standpunten.

Wanneer hij 23 jaar is krijgt Spinoza een banvloek over hem uitgesproken en wordt hij verstoten uit de Joodse gemeenschap in Amsterdam. Hij vertrekt naar Rijnsburg en later Den Haag, waar hij werkt als lenzenslijper en in zijn vrije tijd zijn gedachten uitwerkt en opschrijft. Vanaf dan geeft hij ook de voorkeur aan de gelatiniseerde versie van zijn naam: Benedictus de Spinoza.

Net als René Descartes, door wie hij sterk wordt beïnvloed, zoekt Spinoza naar absolute zekerheid en denkt die te vinden door het gebruik van het eigen verstand of rede. Op die manier ontwikkelt hij een idee van God dat sterk verschilt van het heersende godsbeeld van het christendom en het jodendom. God is geen schepper die buiten de wereld staat – God ís die wereld, volgens Spinoza.

Ook op politiek en sociaal vlak gaat hij in tegen het denken van zijn tijdsgenoten. Zo pleit hij voor tolerantie en de vrijheid van meningsuiting, ideeën die in zijn tijd allesbehalve algemeen geaccepteerd zijn. Alleen door kritisch te denken en door vrij met elkaar in debat te gaan kunnen mens en maatschappij optimaal functioneren, zo gelooft Spinoza.

Hoe leid je een goed en gelukkig leven? Die vraag staat centraal in Spinoza’s hoofdwerk, de Ethica ordine geometrico demonstrata (Latijn voor ‘Ethiek uitgelegd volgens de methode van de meetkunde’). Spinoza gebruikt daarin een geometrische methode om zijn filosofie uiteen te zetten. Zodoende bestaat de Ethica uit een heleboel definities, stellingen, axioma’s en proposities.

Volgens Spinoza kunnen we pas weten wat geluk is als we weten hoe de werkelijkheid in elkaar zit en hoe we die kunnen kennen. Daarom vangt hij zijn Ethica aan met zijn metafysica en zijn begrip van God.

De wereld bestaat uit twee substanties, dacht Spinoza’s filosofische voorganger Descartes: stoffelijke lichamen en onstoffelijke geesten. Spinoza wijst dat ‘cartesiaans dualisme’ af en stelt dat er slechts één oneindige, allesomvattende substantie is: God. God is in de hele natuur aanwezig en omgekeerd is alles wat is in God. Hieruit volgt zijn beroemde definitie van God: Deus sive natura, God oftewel natuur.

Spinoza verduidelijkt ook hoe God niet begrepen moet worden. Allereerst is God geen magisch wezen dat zomaar alles kan doen: niets kan de natuurwetten overstijgen, ook God niet, omdat Hij niet buiten de wereld staat. Daarbij maakt God ook geen plannen, of heeft Hij over iets of iemand een oordeel klaar. De dingen gebeuren alleen omwille van de natuur en diens wetten, zonder doel.

Vanwege dit onpersoonlijke, naturalistische godsbegrip stellen sommigen zich de vraag of Spinoza’s God nog wel een god is. Is Spinoza niet een verhulde atheïst?

Omdat alles wordt bepaalt door de natuurwetten, ook de mens, is het bestaan van de wereld en het verloop van dingen noodzakelijk, denkt Spinoza. Alles ligt van tevoren vast. Bestaat er dan wel iets als vrijheid? Ja, zegt Spinoza: die vrijheid ligt juist in het besef dat de wereld gedetermineerd is. Sterker nog: het geluk van de mens ligt in de hoogste vorm van kennis van de wereld, die hij de ‘intellectuele liefde tot God’ noemt.

Om die toestand te bereiken moet je volgens hem allereerst streven naar het leren beheersen en beperken van je passies. Daarmee bedoelt Spinoza onze emoties en hartstochten. Die onderscheidt hij van de ‘acties’, het actieve handelen dat tot stand komt wanneer we de dingen echt goed begrijpen, wanneer we inzien hoe alles samenhangt en met elkaar in verband staat. Door actief te handelen en je niet te laten leiden door je passies, kun je volgens Spinoza pas vrij en gelukkig worden.

Ook ‘het doel van de staat is de vrijheid’, schrijft Spinoza. Maar hoe ontstaat zo’n vrije staat? Net als zijn tijdgenoot Thomas Hobbes (1588-1679) gelooft hij dat de mens  van nature een egoïstisch wezen is. In de zogeheten ‘natuurstaat’ is het dan ook ieder voor zich. Omdat dit een nogal onveilige situatie is, sluiten mensen volgens Hobbes en Spinoza een ‘sociaal contract’ af. Daarin staan ze een deel van hun macht af aan een soeverein die in het belang van de gemeenschap handelt. Dat kan een koning, een aristocratische elite, of een groep gekozen volksvertegenwoordigers zijn. Dat is niet in strijd met onze vrijheid, zegt Spinoza, omdat we die autoriteit in vrijheid kiezen.

Even tussendoor… Meer lezen over Spinoza en andere grote denkers? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

De vrijheid en harmonie in de gemeenschap zijn volgens Spinoza vervolgens het meest gebaat bij een vrije uitwisseling van ideeën. Daarom pleit hij voor tolerantie en de vrijheid van meningsuiting. Hij lijkt daarbij de voorkeur te hebben voor een democratische staatsvorm, maar helemaal duidelijk is dat niet. Zo stellen filosofen Maarten van Buuren en Victor Kal dat we hem daarmee verkeerd interpreteren.

Spinoza’s gedachtegoed heeft veel schrijvers, filosofen en wetenschappers beïnvloed. Zo schrijft de Duitse filosoof Hegel: ‘Je bent een spinozist, of helemaal geen filosoof.’ Met zijn naturalistische wereldbeeld en pleidooi voor rede, tolerantie en de vrijheid van meningsuiting heeft Spinoza een grote invloed op latere verlichtingsdenkers als Leibniz, Hume en Kant. Ook Nietzsche bewondert hem, evenals Albert Einstein, die zich zowel op natuurkundig, politiek als religieus gebied door hem laat inspireren.