‘Iedereen heeft volgens Spinoza de mogelijkheid om beter te leven door zijn begrip te verbeteren,’ zegt de Britse historicus Jonathan Israel. ‘Sommigen meer dan anderen, maar iedereen kan zelfonderzoek doen en kritischer en onafhankelijker nadenken. Je kan analfabeet zijn en tegelijkertijd scherp en slim in de zin dat je doorhebt dat iemand liegt of dat iets niet klopt. Ook de boer die nooit naar school is geweest kan kritisch denken.’
Israel maakt zich al twintig jaar hard voor het idee dat het denken van de Nederlandse filosoof Baruch Spinoza (1632-1677) en zijn kring een beslissende invloed hadden op het ontstaan van de ‘Radicale Verlichting’, de meest vooruitstrevende tak van de Verlichting. Na vier dikke pillen over de geschiedenis daarvan, verscheen in de zomer van 2023 zijn 1300 pagina’s tellende biografie over de Nederlandse filosoof met Sefardisch Joodse wortels, Spinoza, Life and Legacy. Israel is in Den Haag op uitnodiging van de Stichting Spinoza Den Haag en spreekt de avond van het interview de tweejaarlijkse Spinoza Rede uit als onderdeel van de Spinoza Oktobermaand 2023. Met een ontspannen grijns zit hij nu aan tafel in de woonkamer van het Spinozahuis, een zeventiende-eeuws pand in hartje Den Haag waar Spinoza de laatste jaren van zijn leven doorbracht. Hoewel de Britse historicus hier nooit eerder binnen is geweest, strooit hij met feiten over het huis. ‘Wist u dat Spinoza hier woonde toen hij in 1675 zijn hoofdwerk Ethica voor het eerst probeerde te publiceren?’
De Ethica van Spinoza
Er is al veel geschreven over Spinoza, waaronder uw vier dikke boeken over de Radicale Verlichting. Waarom was er nog een biografie nodig over Spinoza?
‘Voor zo’n belangrijke denker als Spinoza zijn er nog helemaal niet zoveel biografieën over hem geschreven. Van de paar die er de afgelopen honderd jaar zijn verschenen is die van filosoof Steven Nadler eigenlijk de enige goede. Maar Nadler is geen historicus en is niet erg geïnteresseerd in de politiek van de Nederlandse Republiek in Spinoza’s tijd of in de personen die een belangrijke rol speelden in Spinoza’s leven. Er was nog ruimte voor een gedetailleerdere biografie. Maar ik verontschuldig me voor de lengte – mijn vrouw was geschokt toen ze zag hoeveel pagina’s het waren. Ze vindt al mijn boeken te lang.’
Volgens u is Spinoza’s denken meer beïnvloed door zijn historische context dan waar tot nu toe aandacht aan wordt besteed.
‘Iedereen wordt volgens mij meer beïnvloed door zijn historische context dan hij zelf denkt, zelfs de grootste filosoof weerspiegelt in zijn denken zijn historische en culturele context. Er was in Spinoza’s tijd geen stad in Europa waar zoveel verschillende kerken en religieuze sekten floreerden als in zijn geboortestad Amsterdam: naast de reguliere protestantse stromingen en het katholicisme had je joden, collegianten en quakers. Het feit dat al deze religieuze stromingen met elkaar in discussie en vaak zelfs in conflict waren, is essentieel als je Spinoza’s filosofie wil begrijpen. Voor Spinoza is geen van die stromingen de “ware religie”, elke kerk is gelijkwaardig. Het idee dat er een is die zich erop kan beroepen de waarheid in pacht te hebben en superieur te zijn aan andere geloofsovertuigingen is per definitie complete nonsense. “Ware religie” is alleen te bereiken door het gebruik van de rede, niet door je aan te sluiten bij een kerk.
Neem het christelijke begrip van de “geest van Christus”: Spinoza schrijft nadrukkelijk dat je alleen kan bepalen in hoeverre iemand de “geest van Christus” in zich heeft door te kijken naar de rechtvaardigheid en liefdadigheid van iemands handelingen. Het heeft niets te maken met hoe vaak je naar de kerk gaat, of je gedoopt bent, of met welke christelijke traditie dan ook. Daarom zijn er goede en slechte mensen binnen elke religie, en zijn er net zoveel Turken en joden die de “geest van Christus” in zich hebben, als katholieken en protestanten. Je religieuze achtergrond zegt niets over je morele status. Spinoza verdraait dus christelijke begrippen om een egalitaire seculiere moraal te bouwen.’
Was Spinoza wel echt zo egalitair? Hij keek neer op de intelligentie van het vulgus of gewone volk – hij raadt dat in zijn Theologisch-politiek traktaat zelfs af om zijn werk te lezen.
‘Met “vulgus” bedoelt Spinoza niet arme, lager opgeleide of minder intelligente mensen, maar mensen die gevangen zijn door ideeën die nergens op slaan of die verkeerde ideeën ingeprent hebben gekregen door kerken of tirannen. Oftewel, het zijn mensen die zich laten misleiden door desinformatie en propaganda. Koningen, prinsen, aristocraten, kardinalen, aartsbisschoppen en hoogleraren, op een paar uitzonderingen na ze horen allemaal bij het vulgus volgens Spinoza. Het heeft er niets mee te maken dat je een boer of een arbeider bent.’
Tekst loopt door onder afbeelding
Het goede leven
Israel is kritisch op de academisch filosofen die Spinoza tegenwoordig onderwijzen: dat doen ze te abstract en te metafysisch, en ze zouden te weinig aandacht besteden aan zijn ideeën over het goede leven. Een van de argumenten dat Spinoza meer over het goede leven nadacht dan tot nu wordt aangenomen ontleent Israel aan een vroeg manuscript van Spinoza’s Ethica, dat in 2011 werd ontdekt in het Vaticaan. Vanwege het gebruik van het woord vitalis in plaats van rationalis staat daar volgens Israel ‘geen leven is het waard om te leven zonder begrip’ in plaats van ‘geen leven is redelijk zonder begrip’.
U schrijft dat het goede leven voor Spinoza niet alleen een individueel ethisch, maar ook een politiek filosofisch project is. Waarom?
‘Het ultieme doel voor Spinoza is een zo vervullend mogelijk leven leiden. En dat is waar de filosofie van pas komt. Want als je redelijk en kritisch en onafhankelijk denkt, is de kans groter dat je een gelukkig leven leidt. Dan kun je namelijk beter de moeilijkheden in je leven herkennen, begrijpen waarom je emoties je een bepaalde kant op duwen en leren om die gevoelens in een goede richting te sturen.
Maar hoe goed je eigen denken ook georganiseerd is, niemand kan volledig vrij en gelukkig zijn onder tirannie. Want ieders redelijkheid is afhankelijk van de mogelijkheid tot publiek debat en discussie. Het goede leven is daarom niet alleen een individueel maar ook een politiek project: het beste menselijke bestaan is alleen mogelijk in een democratische republiek waarin iedereen vrij zijn mening kan uiten en met elkaar in debat kan treden.’
Even tussendoor… Meer lezen over Spinoza en andere grote denkers? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Was Spinoza wel echt zo’n democraat? Volgens de Nederlandse vertaler van zijn Politiek traktaat, Maarten van Buuren, is dat altijd verkeerd geïnterpreteerd. Spinoza zou juist voorstander zijn geweest van een gemengde staatsvorm, met het zwaartepunt bij de aristocratie.
Israel slaat met zijn vuist op de antieke houten tafel: ‘Iedereen die zegt dat Spinoza’s voorkeur bij gemengde staatsvormen ligt, weet niet waar hij het over heeft. Spinoza was juist heel kritisch op gemengde staatsvormen. Engeland was in zijn tijd een gemengde staatsvorm, met een parlement en een koning, en daar was hij absoluut geen fan van. De enige vorm van monarchie die hij zou tolereren is er een waar het parlement alle macht van de koning heeft afgenomen.
En aristocratische republieken zoals de zeventiende-eeuwse Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden waren volgens hem zo instabiel omdat het bestuur bij een veel te kleine groep mensen lag. Kleine elites besturen dan snel te veel op basis van hun particuliere belangen – hoe kleiner het bestuur, hoe minder de salus populi, het welzijn van het volk, gediend wordt. Hoe groter de raad die bestuurt, hoe diverser het bestuur, en hoe beter het belang van het volk wordt vertegenwoordigd. De soevereiniteit ligt volgens Spinoza bij het welzijn van het volk, niet bij de koning of het parlement.’
Is die salus populi te vergelijken met de algemene wil die volgens de latere verlichtingsdenker Jean-Jacques Rousseau het algemeen belang zou vertegenwoordigen?
‘De algemene wil van Rousseau weerspiegelt wat de meerderheid van de mensen op een gegeven moment verlangt. Volgens Spinoza begrijpt die meerderheid helemaal niet wat hun eigen belangen zijn, want die kan alleen in termen van de rede gedefinieerd worden. En zoals ik al zei, zijn niet alle mensen even redelijk. Het is bijvoorbeeld helemaal niet redelijk om oorlog te voeren, tenzij jij je thuisland moet verdedigen. Want oorlog is niet in het belang van het volk, maar enkel in het belang van koningen, tirannen en kleine elites die op zoek zijn naar territorium, macht, en roem.’
U beschrijft hoe de Europese intelligentsia en autoriteiten tot tientallen jaren na Spinoza’s overlijden hun best doen om hem dood te zwijgen. Hoe kan het dat zijn invloed toch alleen maar groter werd na zijn dood?
‘Veel van de belangrijkste denkers uit die tijd waren bezig met Spinoza, maar wilden dat niet publiekelijk toegeven. Zoals Gottfried Wilhem Leibniz, die met hem correspondeerde en hem zelfs thuis opzocht. Het idee van het establishment was om Spinoza’s ideeën aan te vallen en tegelijk zijn persoonlijkheid te verzwijgen. Denkers die hem behandelen noemen bewust nergens zijn naam. Dat plan wordt gesaboteerd als de Franse filosoof Pierre Bayle een lang artikel over Spinoza opneemt in zijn Dictionnaire historique et critique, dat verschijnt in 1697. Vanaf dan is het hopeloos om de persoon en denker Spinoza te verbergen.’
Ook in 2024 is oktober weer Spinozamaand in Den Haag met tal van lezingen, theatervoorstellingen en georganiseerde wandelingen in de Hofstad. Kijk voor alle activiteiten op de website van Stichting Spinoza Den Haag.
Spinoza, Life and Legacy
Jonathan Israel
Oxford University Press
1344 blz.
€ 59,95