Spinoza was geen voorstander van radicale democratie

Is Spinoza een pleitbezorger van de democratie? Volgens emeritus hoogleraar Franse literatuur Maarten van Buuren niet. Spinoza’s politieke opvattingen zijn volgens hem vaak verkeerd geïnterpreteerd.

Nederlandse filosoof Baruch Spinoza (1632-1677) is vooral bekend van de Ethica (1677). Hij heeft echter ook belangrijke politieke werken geschreven, waaronder het Politiek Traktaat (1677). Door zijn dood heeft hij het niet af kunnen maken en ontbreekt er een groot deel van Spinoza’s uiteenzetting over de democratie. Desondanks is Spinoza’s werk aangegrepen door verdedigers van de radicale democratie. Deze democraten interpreteren het traktaat volgens Van Buuren echter helemaal verkeerd. Hij bracht onlangs een nieuwe vertaling uit van het boek, waarmee hij een nieuw licht werpt op Spinoza’s politieke standpunten: ‘Spinoza is helemaal niet voor een volksbewind,’ meent Van Buuren, ‘hij is er juist absoluut tegen.’

‘In zijn Politiek traktaat behandelt Spinoza de drie staatsvormen. De bestaande opvatting is dat Spinoza in het Politiek Traktaat een felle afkeer toont tegen monarchie, dat hij redelijk positief is over aristocratie, maar dat hij in wezen een volbloed democraat is. Maar als je zijn werk goed bestudeert, zie je dat Spinoza helemaal geen voorkeur uitspreekt. Hij schrijft dat in wezen elk van de drie vormen kan voldoen als ideale staatsvorm, mits deze staatsvorm in evenwicht wordt gehouden door de andere twee staatsvormen.
Neem bijvoorbeeld de monarchie. In het Politiek traktaat concludeert hij dat de monarchie een ideale staatsvorm kan zijn, zolang de vorst maar beteugeld wordt door een raad van voldoende omvang, zeg maar een volksvertegenwoordiging. Hetzelfde geldt voor de aristocratie en de democratie: er moet bij iedere staatsvorm sprake zijn van een evenwicht tussen de monarch, de aristocraten en het volk. Het idee van het gemengde bewind is namelijk dat er zowel elementen van de monarchie, aristocratie en democratie in het politieke stelsel aanwezig moeten zijn.

De aristocratie speelt een sleutelrol in het gemengde bewind dat Spinoza beschrijft. De alleenheerser en het volk staan altijd op gespannen voet met elkaar. Een raad van wijze mannen houdt deze twee machten in evenwicht. Wanneer Spinoza de drie staatsvormen successievelijk bespreekt, heeft hij het in alle gevallen over dezelfde staatsvorm die je ‘de gemengde staatsvorm’ moet noemen. Dat is de dieptestructuur die ik in zijn traktaat aantrof.’

‘Om te voorkomen dat zijn traktaat misbruikt wordt om alleenheersers in het zadel te helpen. Dat is namelijk wat er in het begin van de zeventiende eeuw gebeurde met het werk van onze grote juridisch en politieke denker Hugo de Groot. Aan het begin van de 17^e eeuw introduceerde de Groot het gemengd bewind in het politieke denken. Hij probeerde daarmee het volk een grotere invloed te geven op de politiek. Het gemengde bewind moest het democratisch element versterken. Later werd zijn pleidooi voor het gemengde bewind door Oranjegezinden gebruikt als argument om de stadhouder als absolute vorst te herintroduceren in Nederland. Het gemengde bewind heeft als doel de positie van de alleenheerser te versterken, argumenteerden ze.’

‘Zijn intentie was om de grondslag aan te geven waarop er een eind kan worden gemaakt aan de bloedige afwisseling van politieke bewinden in zijn tijd. Er was nog geen grondwet zoals we die nu kennen en daardoor was het onduidelijk hoe men het politieke bewind moest vormgeven. Deze onduidelijkheid leidde tot een bloedige machtsstrijd tussen de twee partijen die Nederland in de zeventiende eeuw kende: de staatsgezinden en de Oranjegezinden. Oranjegezinden waren voor een monarchaal stelsel onder leiding van de oranjes, terwijl de staatsgezinden pleitten voor een democratisch stelsel.

Om de stabiliteit terug te brengen binnen de Nederlandse samenleving, moesten de drie staatsvormen (de monarchie, de aristocratie en de democratie) met elkaar in evenwicht zijn. Spinoza zit weliswaar in het kamp van de staatsgezinden, maar hij wil niet dat alle macht naar het volk gaat. Hij waarschuwt ervoor dat het volk op geen enkele manier direct inspraak mag hebben op het politieke beleid.’

‘Omdat het algemeen belang ten onder dreigt te gaan als je je oor teveel te luisteren legt bij het volk. Neem bijvoorbeeld de stikstofcrisis. Toen duidelijk werd dat het stikstofgehalte in Nederland de pan uit zou rijzen, was de regering aanvankelijk van mening dat iedereen wat moest inleveren om het stikstofgehalte terug te brengen. Met name de boeren, de bouw en de industrie moeten minder stikstof gaan produceren. Als reactie op de maatregelen besloten deze beroepsgroepen een fel protest aan te tekenen tegen de maatregelen hetzij door met tractoren gebouwen van provinciale staten te belegeren (de boeren), hetzij door met allerlei bouwmachines het Malieveld te bezetten. Boeren en bouwvakkers ontplooiden een hoop macht om Den Haag door de knieën te krijgen, wat vervolgens ook gebeurde.

Je krijgt dus de onsmakelijke situatie dat diegenen die de meeste macht uitoefenen, het beleid gaan bepalen door de bestuurders te dwingen om naar hun pijpen te dansen. Dat krijg je als nou als je het volk de macht geeft, zou Spinoza zeggen. Daarom betoogt hij dat het volk alleen inspraak moet krijgen op een indirecte manier, namelijk via volksvertegenwoordigers die op enige afstand staan van het gewoel. Dat Spinoza dus voorstander was van de radicale democratie, is een misvatting. Want als je de enkeling of een bepaalde groep de macht geeft, pikken anderen dat niet en gaan ze met elkaar op de vuist. En dan wordt het één grote janboel.’

Politiek traktaat
Vertaald, ingeleid en toegelicht door Maarten van Buuren
Ambo | Anthos
336 blz. | € 34,99