Marcus Aurelius

Marcus Aurelius is een Romeinse keizer en een stoïcijns filosoof. De vraag hoe je goed kan leven staat centraal in het denken van Marcus Aurelius.

Marcus Aurelius’ hoofdwerk was nooit bedoeld voor een breed publiek. Tijdens een veldslag schrijft de keizer voor zichzelf verschillende levenslessen en ideeën op, bedoeld om de filosofie in zijn leven tot uiting te laten komen. De originele titel van het werk, Ta eis heauton, betekent letterlijk ‘Tot zichzelf’. In het Nederlands wordt dit veelal vertaald als Overpeinzingen, Meditaties of Persoonlijke notities.

Marcus Aurelius’ boek is geen overzichtelijke, gestructureerde uiteenzetting. Het bevat veel losse zinnen en herhalingen, evenals opmerkingen over gebeurtenissen in het persoonlijk leven van Marcus Aurelius: kinderen die geboren worden, mensen die komen te overlijden en ziektes van familieleden. Filosofie is geen puur theoretische bezigheid, maar dient in het dagelijks leven in praktijk gebracht te worden, zo denkt Marcus Aurelius.

Marcus Aurelius wordt in 121 n.Chr. geboren in een welgestelde Romeinse familie. Door zijn leergierige houding als kind trekt hij de aandacht van keizer Hadrianus, die zijn opvolger Antonius Pius de opdracht geeft de 15-jarige Marcus Aurelius te adopteren en zo te verzekeren van een toekomstige plek op de troon.

Marcus Aurelius toont al op jonge leeftijd interesse in de filosofie, hetgeen zijn stiefvader zorgen baart. Hoe kan een keizer die op de grond slaapt en maar één mantel bezit nou serieus worden genomen? Inderdaad kijkt het Romeinse volk soms vreemd op van de leefwijze van Marcus Aurelius. Gladiator- en andere spelen boeien hem niet, hij buigt zich zelfs in het amfitheater nog over zijn geschriften. Toch heerst er tijdens zijn regeerperiode vooral tevredenheid over zijn mildheid, rechtvaardigheid en plichtsbesef. Zelf wijdt Marcus Aurelius zijn leven liever aan de filosofie dan aan het keizerschap, maar hij vervult zijn plicht. En met succes: de keizer-filosoof gaat de geschiedenis in als een van de beste keizers van het Romeinse Rijk. Al zal deze roem waarschijnlijk niet zo belangrijk zijn geweest voor een stoïcijn als Marcus Aurelius.

Het belangrijkste onderwerp in Marcus Aurelius’ Overpeinzingen betreft de vraag hoe men goed kan leven. De antwoorden op deze vraag vond Marcus Aurelius voornamelijk binnen de deugdethiek van de Stoa. Deze leer stamt uit het oude Griekenland, waar de denker Zeno van Citium en zijn aanhangers samenkwamen in een zuilengalerij (Grieks: stoa). De oorspronkelijke stoïcijnen hielden zich bezig met metafysica, logica en ethiek. De Romeinse neo-stoïcijnen, waartoe Marcus Aurelius behoort, leggen zich vooral toe op het uitwerken en uitvoeren van de stoïcijnse deugdethiek. In een notendop zegt deze dat je alleen gelukkig kan worden door je zo min mogelijk te laten verstoren door het lot.

Met name Epictetus, die in de eerste eeuw na Christus als slaaf is geboren en later zijn eigen filosofische school opricht, heeft een grote invloed op Marcus Aurelius. De belangrijkste uitspraak van Epictetus is als volgt: ‘De werkelijkheid is in twee categorieën te verdelen: wat wel in onze macht ligt en wat niet in onze macht ligt.’ Wat niet in onze macht ligt, zijn de wendingen van het lot: ziekte, dood, rijkdom of macht. Hier kunnen we niets aan veranderen, dus heeft het ook geen zin om ons hier zorgen over te maken. Wat wel in onze macht ligt, zijn onze reacties op wat ons overkomt. Alleen door onze emoties te beheersen en deugdzaam te handelen, kunnen we gelukkig zijn, meent Epictetus.

Marcus Aurelius probeert zijn leven naar de richtlijnen van Epictetus te leven. Dat is makkelijker gezegd dan gedaan. Meermaals spreekt (of eigenlijk: schrijft) Marcus Aurelius zichzelf ernstig toe over zijn eigen tekortkomingen. Zo stelt hij zich kritisch op tegenover zijn woede-uitbarstingen, die een obstakel vormen op zijn weg naar zelfverbetering. Door de gewenste gedragsregels steeds opnieuw te benoemen probeert hij zijn slechte gewoonten te boven te komen. Het opschrijven van deze regels ontleent hij trouwens ook aan Epictetus – die raadt zijn leerlingen aan om de stoïcijnse leefregels zo vaak mogelijk te herhalen en het liefst zelfs uit het hoofd te leren, zodat ze altijd voorhanden zijn wanneer de situatie erom vraagt.

Zoals gezegd zien de stoïcijnen het lot als iets dat buiten de macht van de mens ligt. Maar eigenlijk gaat het nog verder dan dat. De Stoa gaat ervan uit dat onze wereld de best mogelijke is, en dat alles gebeurt met een reden. Dit heet ook wel ‘gedetermineerde ordening’: de wereld is precies zoals deze moet zijn. Je schikken naar het lot is dus niet alleen goed voor je eigen gemoedstoestand, maar ook omdat je hiermee de noodzakelijkheid en goedheid van de wereld accepteert. Deze goedheid is de enige die werkelijk belangrijk is – alle andere zaken die mensen doorgaans als ‘goed’ beschouwen (bijvoorbeeld genot of gezondheid) zijn wellicht meer of minder prettig om te ervaren, maar zijn wat betreft daadwerkelijke goedheid geheel onbeduidend.

Even tussendoor… Meer lezen over Marcus Aurelius en andere grote denkers? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Marcus Aurelius gaat in zijn omarming van het lot nog verder dan zijn voorgangers. Niet alleen moet je alles wat je gebeurt accepteren, je moet het zelfs liefhebben. Om in te zien hoe alles, ook een onprettige gebeurtenis, noodzakelijk is, maant hij zichzelf regelmatig aan om zijn eerdere indrukken over de wereld uit te wissen. Door gevoelens en verlangens buiten beeld te laten, legt hij de focus op de functie die een handeling, voorwerp of gebeurtenis heeft binnen het grotere geheel van de wereld. Door deze afstandelijke houding kan de stoïcijn berusting en betekenis vinden, en zich laten leiden door de rede in plaats van zijn gevoel.

Volgens de stoïcijnen is een handeling deugdzaam wanneer deze overeenkomt met de natuur (dus de wereld zoals deze is en moet zijn) en met een rationeel argument te verantwoorden valt. Voor Marcus Aurelius zijn deugden als eerlijkheid, moed en vrijheid daarom erg belangrijk. Maar het allerbelangrijkste vindt hij rechtvaardigheid. Marcus Aurelius ziet de kosmos als één grote stad, waarvoor iedereen de plichten van het burgerschap draagt. Dit betekent onder andere dat men zijn best moet doen om goed te doen naar anderen en de gehele mensheid vooruit te helpen. Handelingen die goed zijn voor het geheel (de gemeenschap), zijn bovendien ook altijd gunstig voor het deel (het individu), meent Marcus Aurelius. Dat er ook frictie zou kunnen bestaan tussen individuele en gemeenschappelijke behoeften, ontkent hij voluit.

Deze nadruk op rechtvaardigheid en plichtsbesef jegens de samenleving is een bijzondere toevoeging van Marcus Aurelius aan het stoïcijnse gedachtegoed. Andere stoïcijnen erkennen zeker plichten naar anderen, maar leggen veelal de nadruk op de houding van het individu als basis voor deugdelijkheid. Marcus Aurelius’ ideeën over de mens als burger van een kosmische stad doen dan ook eerder denken aan Plato’s ideeën in De Republiek dan aan andere stoïcijnse denkers.

Plato’s invloed op het denken van Marcus Aurelius is geenszins verrassend: veel stoïcijnen zijn geïnspireerd door deze filosoof. Ook denkers als Aristoteles, Democritus en Heraclitus zijn van invloed op Marcus Aurelius’ filosofie. Hij verwijst zelfs een aantal keer goedkeurend naar Epicurus, een filosoof die vanwege zijn aanprijzing van genot lijnrecht tegenover het sobere gedachtegoed van de stoïcijnen staat.

Opvallend is ook dat Marcus Aurelius net als Epictetus met geen woord rept over die andere grote Romeinse stoïcijn, Seneca. Waarschijnlijk heeft dit een historische reden: Seneca’s naam is nauw verbonden met die van de tirannieke keizer Nero, die in ongeveer alles het tegendeel was van wat de stoïcijnen als deugdzaam zien. Seneca en Marcus Aurelius verschillen qua opvattingen echter niet zoveel van elkaar. Beiden richten zich met name op de ethische ideeën uit de Stoa en laten de metafysische aspecten van de leer veelal links liggen. En allebei prijzen ze ook soberheid en de acceptatie van het lot. Wel is Seneca, net als andere stoïcijnen, meer gericht op het individu dan Marcus Aurelius.