Socrates

Socrates is de eerste grote wijsgeer van de Griekse Oudheid. Zijn vraaggesprekken op het Atheense marktplein worden beschouwd als de bakermat van de westerse filosofie en als leermeester van Plato is hij tot op de dag van vandaag een belangrijke referentie in het werk van filosofen en denkers.

Socrates onderzoekt het denken zelf. Dat doet hij door in gesprek te gaan met iedereen die maar beschikbaar is. Samen met zijn gesprekspartner test hij ideeën van alle kanten door middel van vraag en antwoord. De doortastende en soms opdringerige manier waarop hij dit doet valt echter niet bij elke Athener in even goede aarde: dit gedrag levert hem de bijnaam ‘de horzel’ op.

Deze methode wordt nu de socratische methode genoemd en bestaat uit twee onderdelen. Als eerste laat Socrates zijn gesprekspartner definiëren wat bijvoorbeeld ‘moed’ is. Die zegt dan: Moed is weerstand bieden zonder te vluchten. Socrates bekritiseert deze definitie vervolgens, door te stellen dat het soms slimmer is om te vluchten, zonder dat dat afbreuk doet aan iemands moed. Uiteindelijk komt zijn gesprekspartner dan in een patstelling. Er rest dan niets anders dan toe te geven dat hij slechts denkt iets te weten, maar dat hij deze opvattingen eigenlijk niet kan onderbouwen.

Deze dialogen moeten leiden tot een filosofische levenshouding waarbij men zich niet langer tevreden stelt met snelle uitspraken, maar waarbij zaken worden doordacht en op de proef worden gesteld. De socratische methode is ook nu nog populair. Het socratisch gesprek wordt regelmatig gebruikt bij filosofische lezingen en er zijn zelfs officiële opleidingen tot socratisch gespreksleider.

Ondanks zijn onmetelijke invloed op de westerse filosofie is de figuur Socrates omgeven met mysterie. Omdat hij zelf niets geschreven heeft moeten we ons voor informatie beroepen op beschrijvingen van tijdgenoten als Plato, schrijver Xenophon en toneelschrijver Aristophanes. Maar omdat deze bronnen nogal wat van elkaar verschillen, blijft het de vraag: wie was Socrates echt? Deze kwestie staat ook wel bekend als het socratische probleem.

De belangrijkste bron voor ons beeld van Socrates is het werk van zijn leerling Plato. Plato voert zijn leermeester regelmatig op als personage in zijn dialogen. Daarin laat Plato Socrates gespreksgenoten retorisch aftroeven door ze in te laten zien dat hun overtuigingen er bijna altijd naast zitten. Van de theorieën die het personage Socrates zelf in die dialogen uit, is het onduidelijk of die van Socrates zelf komen of dat het personage eigenlijk een spreekbuis is van de filosoof Plato zelf.

Enkele bekende teksten van Plato met Socrates zijn de Apologie van Socrates en de Phaedo. Deze gaan over Socrates’ dood en zijn iconisch geworden voor de westerse wijsbegeerte. De Atheense rechtbank veroordeelde Socrates wegens ‘het bederven van de jeugd’, maar dat hij een ‘horzel’ werd gevonden kan wel eens een grote rol hebben gespeeld. Socrates weigerde in ballingschap te gaan en accepteerde de gifbeker. Socrates’ laatste woorden ‘Kriton, we zijn een haan verschuldigd aan Asklepios; betaal hem, vergeet het niet’ zijn beroemd geworden. Waarom wijdde de grote filosoof Socrates zijn laatste woorden aan zoiets onbenulligs als een openstaande schuld? Eeuwen later wierpen filosofen als Montaigne, Nietzsche en Foucault zich nog op deze vraag.

Socrates speelt ook een belangrijke rol in Plato’s Symposion, waarin verschillende mannen bij een drinkgelag de vraag proberen te beantwoorden: Wat is liefde? Socrates is als laatste aan de beurt en zet de begeerte naar schoonheid en wijsheid neer als hoogste vorm van liefde. Dat is dan ook het fundament van de filosofie: het verlangen naar (filo-) wijsheid (sofia).