Socrates

Socrates is de eerste echte filosoof van de Griekse Oudheid. Voor hem onderzochten natuurfilosofen de aard van de werkelijkheid, maar zij richten zich in hun onderzoek op de fysieke wereld. In tegenstelling tot de natuurfilosofen gaat het Socrates om kennis over het denken, vooral op het gebied van de ethiek. Deze kennis zocht hij in de redelijke dialoog. Daarbij zocht hij samen met zijn gesprekspartner naar kennis, door ideeën van alle kanten te testen door middel van vraag en antwoord. De doortastende en soms opdringerige manier waarop hij dit deed viel echter niet bij elke Athener even goed, Socrates stond ook wel bekend als ‘de horzel’.                      

 

Deze methode wordt nu de Socratische methode genoemd. Deze methode bestaat uit twee onderdelen. Als eerste liet Socrates zijn gesprekspartner definieren wat bijvoorbeeld ‘moed’ is. Zodra zijn gesprekspartner een definitie had gegeven bekritiseerde Socrates deze definitie door bijvoorbeeld te laten zien dat tegengesteld gedrag ook als ‘moed’ kan worden bestempeld. Uiteindelijk komt zijn gesprekspartner dan in een patstelling. Er rest dan niets anders dan toe te geven dat hij slechts denkt iets te weten, maar dat hij deze opvattingen eigenlijk niet kan onderbouwen. Het idee van deze dialogen is niet om te laten zien dat iemand geen kennis had, maar had vooral een protrepische functie. Ze moest leiden tot een filosofische levenshouding waarbij men zich niet langer tevreden stelt met snelle uitspraken, maar waarbij zaken worden doordacht en op de proef worden gesteld. Deze Socratische methode is ook nu nog populair, de vorm van het socratisch gesprek wordt regelmatig gebruikt bij filosofische lezingen en er zijn zelfs officieële opleidingen tot Socratisch gespreksleider.  

Omdat er geen overlevering is van door Socrates geschreven stukken, is hetgene wat wij over Socrates weten gebaseerd op werken van anderen, met name zijn leerlingen Plato en Xenophon. Vooral Plato gebruikte de stem van zijn leraar voor ideeën waarvan het onduidelijk is aan welke van de twee ze toegeschreven moet worden. Dit is het zogenaamde Socratische probleem. 

Enkele bekende werken waarin Aristoteles terugkomt zijn de De Apologie en de Phaedo, deze gaan over de dood van Socrates en zijn iconisch geworden voor de westerse wijsbegeerte. De Atheense rechtbank veroordeelde Socrates wegens ‘het bederven van de jeugd’, maar dat hij een ‘horzel’ werd gevonden kan wel eens een grote rol hebben gespeeld. Socrates weigerde in ballingschap te gaan en accepteerde de gifbeker. Zijn laatste woorden “Crito, we zijn een haan verschuldigd aan Asklepios; betaal hem, vergeet het niet” zijn beroemd geworden, mede dankzij de vele verschillende interpretaties van deze woorden. 

Zo bevraagt Foucault in zijn colleges over Socrates de geaccepteerde interpretatie van diens laatste woorden. In tegenstelling tot de gangbare gedachte dat Socrates zijn dood als een bevrijding van het leven zag, zegt Foucault dat deze een dankbetuiging zijn aan de filosofie, en dat de verlossing waar hij naar uitziet geen verlossing van het leven is, maar een verlossing van de doxa. in deze laatste ultieme geste, offert hij zichzelf op ten behoeve van de waarheid.