Herakleitos

Efeze, de geboorteplaats van Herakleitos, is tijdens zijn leven deel van het Perzische rijk. Als oudste zoon van een aristocratische familie, werd Herakleitos het priesterschap aangeboden. Dit liet hij liever aan zijn jongere broer. Ook wanneer men hem na de Ionische opstand tegen de Perzen vraagt wetgever te worden, weigert hij deze rol. Hij ging liever met kinderen dobbelen.

In het algemeen had Herakleitos weinig achting voor andere mensen of politieke gebruiken. Hij is ervan overtuigd dat zijn medemensen onwetend en gemakzuchtig zijn. Ook de pogingen tot een democratisch staatsbestel krijgen zijn afkeuring. ‘Eén man is er voor mij duizend waard als hij de beste is.’ Als de inwoners van Efeze de bestuurder Hermodoros verbannen, omdat die zich te veel boven hen verheven achtte, raadt Herakleitos hen aan zich tot de laatste man op te hangen.

Even tussendoor… Meer lezen over Herakleitos en andere grote denkers? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Dit soort anekdotes heeft ertoe geleid dat Herakleitos als bijnaam ‘de duistere’ heeft gekregen. Hij is melancholiek van inborst en wars van sociale wenselijkheid. Oorlog en vuur staan centraal in zijn denken. Bovendien schrijft hij steeds in cryptische aforismen. Zelfs Socrates vertelt dat hij Herakleitos buitengewoon vindt, maar er bijna niets van begrijpt.

Net zoals de natuurfilosofen voor Socrates, gaat Herakleitos op zoek naar een rationeel principe dat in plaats van de traditionele religieuze mythen de eenheid van alle verandering in de natuur kan verklaren. Eerder hadden onder anderen Thales en Anaximander zo’n oerprincipe (archè) aangekondigd. Voor de laatste was dat het onbepaalde, volgens de eerste water. Herakleitos beweert nu dat vuur aan de oorsprong van alles ligt.

Vuur is namelijk voortdurend in beweging, het is ongrijpbaar. Tegelijkertijd is het een symbool van vernietiging. Volgens Herakleitos speelt er in de natuur een logica van de tegendelen. Wat is, kan niet zonder zijn tegendeel. Deze dialectiek houdt de beweging in de natuur in stand. Vuur is hiervoor een ideaal symbool. Er is dus een onophoudelijke verandering in de natuur gaande die enkel door een dialectisch principe van tegenstelling wordt samengehouden. ‘Alles stroomt.’ Ofwel: ‘Men kan niet tweemaal in dezelfde rivier treden.’