Wat maakt dit leven de moeite waard? Waar vindt u schoonheid? Waar vindt u troost? Die fundamentele vragen stelde de op 7 mei 2023 overleden televisiemaker en schrijver Wim Kayzer (1946-2023) aan de wetenschappers, kunstenaars en filosofen die hij sprak in zijn programma’s. In urenlange interviews ging Kayzer met zijn gasten de diepte in, en maakte zo het televisiepubliek bekend met de grote denkers van de tweede helft van de twintigste eeuw, van Daniel Dennett tot Frans de Waal, en van Gabriel Garcia Márquez tot George Steiner.
Schrijver en filosoof Désanne van Brederode kan zich nog goed herinneren dat iedereen het in haar omgeving over de programma’s van Kayzer had. ‘Daarin kwamen een hoop grote denkers aan de orde, die ruim de tijd kregen om aan te geven hoe hun ideeën samenhingen met hun leven en de dingen die ze hadden meegemaakt. Hij gaf je het gevoel: van die persoon wil ik meer lezen.’
Even tussendoor… Meer lezen over grote denkers? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Zo kreeg de conservatieve Britse filosoof Roger Scruton (1944-2020) anderhalf uur de tijd om uiteen te zetten waarom de mens volgens hem vervreemd is van de natuur. Ons doorgeschoten individualisme heeft ons ongelukkig gemaakt, stelt hij in Van de schoonheid en de troost (2000). Scruton vertelt dat hij sociale eenheid en verbinding met de natuur weer terug kan vinden in de jacht. In een andere aflevering laat Kayzer filosoof Richard Rorty (1931-2007) zeggen dat een wereld met één enkele roos metafysisch nog altijd beter is dan een wereld zonder leven.
Of Kayzer de filosofie daarmee op de kaart heeft gezet in Nederland, durft Van Brederode niet te zeggen. ‘Maar die programma’s lieten zien dat filosofie zich ook uitstrekt naar het domein van literatuur en kunst. Ze toonden dat als intellectueel in het leven staan iets anders betekent dan dat je op academisch niveau filosofie hebt gestudeerd. György Konrád was bijvoorbeeld romanschrijver, maar blijkt in het gesprek met Kayzer de meest diepe filosofische gedachten te hebben over eeuwigheid en de nietigheid van het menselijk bestaan.’ Die scheidslijn tussen filosofie en literatuur mag van Van Brederode best wat meer vervagen: ‘Soms heeft een denker echt de romanvorm nodig, omdat het anders eenduidige, of al te theoretische filosofie zou worden. Dat soort dingen durfde Kayzer op een mooie en eigenzinnige manier te laten zien.’
Het kwaad
Kayzer – geboren net na de Tweede Wereldoorlog en opgegroeid in een gezin dat de oorlog heelhuids was doorgekomen – was gefascineerd door het kwaad. Hoe kan het dat de mens zich steeds weer laat verleiden tot oorlog en verderf? Hij vond daarbij inspiratie in Hannah Arendts theorie van ‘de banaliteit van het kwaad’, het idee dat doodnormale mensen tot de grootste gruwelijkheden in staat zijn. Voor de serie Een schitterend ongeluk (1993) sprak hij de Britse natuurkundige Freeman Dyson (1923-2020), die zichzelf vergeleek met Holocaust-architect Adolf Eichmann, omdat hij betrokken was bij het verwoestende geallieerde bombardement op Dresden in 1945. Kayzer komt vervolgens tot de conclusie dat de bureaucratie het echte kwaad is – het was immers de bureaucratie die de bomaanslag met 25 duizend doden mogelijk maakte.
Maar naast zwaar konden Kayzers programma’s ook onbedoeld humoristisch zijn, weet Van Brederode. Zo zat ze schaterlachend op de bank toen filosoof Martha Nussbaum minutenlang op een hometrainer in beeld verscheen. ‘Daarmee wilden ze laten zien dat ze het lichaam ook belangrijk vindt, en dat ze een goede conditie nodig heeft om te denken. Het was niet grappig bedoeld, maar dodelijk serieus, met een totaal gebrek aan zelfspot. Dat gebeurde wel vaker – en was heerlijk om tussen de schuifdeuren na te doen.’
