‘Kunst hoeft niet mooi te zijn, dacht Kant’

‘Van hout zo krom als dat waarvan de mens gemaakt is, kan niets worden getimmerd dat helemaal recht is,’ schrijft de Duitse filosoof Immanuel Kant in 1784. In de Kritiek van de zuivere rede (1781) vraagt hij welke kennis van de natuur voor de mens mogelijk is. In de Kritiek van de praktische rede (1788) onderzoekt hij de moraal. Zo komt hij op de categorische imperatief: handel volgens een principe waarvan je kunt willen dat het een algemene wet wordt.

Maar kan de mens wel volgens zulke regels handelen, als hij uit krom hout gesneden is? ‘Om de kloof tussen natuur en ethiek te overbruggen schrijft Kant de Kritiek van het oordeelsvermogen,’ zegt Frans van Peperstraten, voormalig docent filosofie aan Tilburg University. Van Peperstraten is kenner van de derde kritiek, die in 1790 verschijnt. ‘Kant kijkt in dit boek opnieuw naar de natuur. Alleen richt hij zijn blik nu niet op natuurlijke wetmatigheden, maar vraagt hij of we door te oordelen boven de natuur kunnen uitstijgen in de richting van de ethiek.’

Kant wil dus zijn ethiek vervolmaken. Maar merkwaardig genoeg heeft de derde kritiek een enorme invloed op een ander terrein, de esthetica. Het boek behoort tot de werken die de hedendaagse opvattingen over kunst sterk hebben bepaald. Denk aan de opvatting dat kunst autonoom moet zijn; dat het bij kunst om een belangeloos vrij spel gaat. Of dat kunstwerken niet per se mooi hoeven te zijn; dat kunst ook onprettige ervaringen kan opwekken die artistieke waarde hebben. Hoe kunnen we dat verklaren? Is de filosoof tijdens het schrijven vergeten wat hij met zijn werk beoogde?

‘Zoals de titel al aangeeft, gaat het Kant om het oordeelsvermogen,’ vertelt Van Peperstraten. ‘Als we oordelen verbinden we zaken. Bij ethische beslissingen bestaat in elk geval nog een algemene regel, de categorische imperatief. Het oordeelsvermogen stuit daarentegen op een situatie waarin zich een bijzonder geval voordoet terwijl we nog niet zien welke algemene regel we op dit geval mogen toepassen. Daarom heb ik voor mijn boek over de derde kritiek de titel Oordelen zonder regels gekozen.’

Kant behandelt onder meer esthetische oordelen, over het schone en sublieme. Van Peperstraten: ‘Neem “Dit is een mooi landschap”. Met dat oordeel is iets bijzonders aan de hand: iedere persoon oordeelt zelf maar wil tegelijkertijd anderen overtuigen, terwijl dit oordeel toch niet meer dan een aanspraak op juistheid kan doen gelden.’

Van belang hierbij is dat Kant het oordelen koppelt aan wat hij het gevoel van lust en onlust noemt. ‘Schoonheid ontstaat wanneer onze verbeelding en ons verstand op basis van een onderling vrij spel tot harmonie komen,’ zegt Van Peperstraten. ‘Dat we iets mooi vinden vloeit dus niet zomaar voort uit een zintuiglijke prikkeling. Het komt doordat onze eigen vermogens overeenstemmen: onze verbeelding geeft het landschap zodanig weer dat ons verstand daarin bepaalde verbanden kan herkennen. Kant legt dus de nadruk op het spel tussen onze vermogens als grondslag van ons oordeel. Dit spel verbindt hij met ons gevoel. We noemen iets “schoon” als we een gevoel van lust ervaren, een prettige ervaring hebben. Kant wordt vaak als een zeer rationalistische filosoof beschouwd, maar in zijn esthetica speelt het gevoel een belangrijke en positieve rol.’

Het beeld van Kant als rationalistisch filosoof kantelt nog meer als hij schrijft over het sublieme. Daarbij ondervinden we in eerste instantie juist onlust. Denk aan het gevoel dat we ervaren als we een schip bij storm op zee zien of als we aan de voet van een enorme berg staan waarvan de top in de wolken gehuld is. Van Peperstraten: ‘We vinden iets subliem als er géén harmonie ontstaat tussen onze verbeelding en ons denkvermogen, wat ons denkvermogen des te sterker stimuleert. Terwijl onze verbeelding slechts een beperkt beeld kan laten zien van de situatie, brengt de overmaat aan kracht (de storm) of aan grootte (de berg) onze rede ertoe aan oneindigheid te denken. Maar omdat we oneindigheid niet in de werkelijkheid kunnen waarnemen, betekent dit dat we kennelijk boven de werkelijkheid uit kunnen denken. Ook dit besef is een voorwaarde voor ethisch handelen, want daarbij moeten we de werkelijkheid van onze natuurlijke neigingen soms negeren.’

Even tussendoor… Meer lezen over Immanuel Kant en andere grote denkers? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Het goede van Kants Kritiek van het Oordeelsvermogen vindt Van Peperstraten dat Kant aantoont dat een overeenstemming tussen onze kennis van de natuur en het juiste ethische handelen niet vanzelf spreekt. ‘Maar omdat het esthetische oordeel vooral de brug tussen de natuur en de ethiek moet laten zien, krijgt het bij Kant onvoldoende zelfstandigheid. Vooral wanneer het niet om de schone natuur maar om de kunst gaat – en zeker de hedendaagse kunst – heeft Kant over veel zaken die daarin van belang zijn weinig te zeggen.’

Nog meer Kant in dit Kantjaar? Kom 1 mei 2024 samen met ons en Marcus Willaschek, auteur van Kant. De revolutie van het denken, zijn driehonderdste verjaardag vieren in De Balie in Amsterdam. Klik hier voor het hele programma.

Kritiek van het oordeelsvermogen
Immanuel Kant
vert. Jabik Veenbaas en Willem Visser
Boom
480 blz.
€ 29,90