Oekraïne toont dat de burger niet zonder krijger kan

De wegen zijn al gerepareerd. We rijden door Oekraïne, ten westen van Kiev, en merken op dat we de omgekeerde weg van het Russische invasieleger volgen. Dat wilde eind februari 2022 dwars doorrijden naar de hoofdstad, werd tegengehouden en sloeg aan het plunderen, verkrachten, moorden. In de bezette gebieden rondom Kyiv werden zo’n vijftienhonderd burgers vermoord.

Borodjanka is onze bestemming, een van de hevigst getroffen plaatsen. Niets is ongeschonden gebleven in het kleine dorp, dat voor de invasie een thuis bood aan dertienduizend mensen. Aan sporen van artillerievuur in bossen en kogelgaten in muren zijn we tijdens onze reis bijna gewend geraakt; hier zien we een overtreffende trap van schade: hevige vliegtuigbommen, honderden kilo’s zwaar, vernietigden hele woonflats. De Russen mikten doelbewust op het midden van de gebouwen.

De delen van de flats die overeind zijn gebleven, staan er beduusd bij. Resten van allergewoonste levens fladderen in half-weggeblazen appartementen: een goed gevuld boekenkastje op het balkon, een eettafel die nu af en aan vliegende duiven bevolken.

Ik vraag onze reisbegeleider, Maksym, of er militaire doelwitten in de buurt waren. Hij wappert met zijn handen, wijst om zich heen. ‘Zie je een militair doelwit? Daar was een kinderopvang, die volledig werd weggebombardeerd. De Russen claimden dat het Oekraïense leger zich hier ophield, maar dat was niet waar. Er woonden hier families, gepensioneerden.’ Even denk ik dat hij zijn vuisten balt, maar dan lacht hij weer. Hij haalt zijn schouders op, zegt dat hij niet begrijpt wat de Russen met al deze vernietigingen wilden bereiken. Maksym is hier om de twee weken, om groepen te begeleiden, hulp te bieden. Iedere keer ziet Borodjanka er anders uit: de wederopbouw gaat snel.

Als je Oekraïners vraagt naar de beweegredenen van de Russen, maken ze een wegwerpgebaar. Soms glimlachen ze. Waarom zouden ze een moer geven om wie hen naar het leven staat? Als iemand je aanvalt, moet je eerst vechten. Later komt de verklaring wel. Of niet. De daad zegt genoeg. Het rangschikken en vergelijken van misdaden mogen anderen doen; hier is oorlog, en oorlog is altijd hier en nu. Afstand nemen, reflecteren is een luxe.

Tekst loopt door onder afbeelding

De Oekraïense filosoof Volodymyr Yermolenko maakt in het voorwoord van de essaybundel Oekraïne. Geschiedenissen en verhalen een onderscheid tussen het burgersethos en het krijgersethos. ‘Het burgersethos is goed in het opbouwen van een samenleving op het idee van compromis en dialoog; het krijgersethos moet zeggen waar het compromis ophoudt, om een compromis met het kwaad te vermijden.’ Nederland is koploper in politiek van het burgersethos; ons politieke bestel bestaat – gelukkig! – bij gratie van compromis en dialoog. Maar, zo waarschuwt Yermolenko, ‘als het burgersethos wordt verabsoluteerd, krijgen we een maatschappij waarin je over alles (inclusief het menselijk leven) een compromis kunt sluiten, en alles in ruilobjecten verandert’. Er zijn zaken die het compromis ontstijgen, waarop geen ruilwaarde te bevestigen valt. Dat noemen we waardevolle zaken, zonder welke ons leven aan zin verliest. Het burgersethos kent een grens, de grens van wat niet in ruilwaarde is uit te drukken. Wie die grens ontkent, opent de deuren voor een vermengen van het waardevolle en het waardeloze, voor, uiteindelijk, nihilisme.

Even tussendoor… Meer lezen over politieke filosofie? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Tegenover het burgersethos plaatst Yermolenko het krijgersethos. Die houding verdeelt de wereld in een wij en zij, een goed en kwaad, en geeft de voorkeur aan de duidelijke overwinning op het slagveld boven het geslaagde compromis. De verabsolutering van dit ethos leidt tot een oorlog van allen tegen allen, een samenleving waarin niemand een ander het licht in de ogen gunt. Dat kunnen we ook niet willen. Maar als we een tegenstander treffen die uit is op onze vernietiging, schiet het burgersethos hopeloos tekort. Iedere poging tot een compromis is een teken van zwakte. Neutraliteit en vredeswil zijn woorden als zeepbellen voor de krijger op oorlogspad. Een krijgersethos laat zich alleen bevechten met een krijgersethos. Oekraïne laat Europa zien dat het is vergeten dat het burgersethos slechts mogelijk is dankzij het fundament van het krijgersethos, zo stelt Yermolenko. Je kunt het je maar beter herinneren, zeker als je buurman alleen de taal van geweld kent.

Tussen de ruïnes worden sommige appartementen zowaar weer bewoond. Spelende kinderen dartelen langs een kunstwerk van Banksy, dat een jongen toont die een oude judoka vloert. Kittens krioelen in trappenhuizen vol troep. Om de hoek flonkert een nieuwe kinderopvang. Als we langs de flats lopen en de schade van dichtbij waarnemen, zien we ook tientallen geverfde zonnebloemen. Ze slingeren zich gracieus langs resterend puin en gehavende vensters. De zonnebloem, die nergens zo uitbundig bloeit als in Oekraïne, is het symbool van de onverschrokken weerstand van het land.

Überhaupt valt ons op dat Oekraïne een kleurrijk land is: de flats in de voorwijken van Kiev zijn geschilderd in bonte kleuren, de muurschilderingen nodigen steeds uit tot een blijven kijken. Blauw en geel domineren. Oekraïners bevechten het zwart van de dood met de helderheid van het leven, het grijs van het sovjetjuk met primaire kleuren, pijn met heling, gruwelen met een glimlach. Ook dat is krijgersethos: geen compromis sluiten met het donker, maar het overwinnen met kleur en licht.