Dasein is design, luidt Henk Oosterlings antwoord op de zijnsvraag. Om dat duidelijk te maken maakt hij in Radicale middelmatigheid onze notie authenticiteit met de grond gelijk. Wel even doorbijten, dit taaie werkje van de Rotterdamse kunstfilosoof.
‘Je moet jezelf zijn’, was het grootste cliché uit de reality soap Big Brother. Sinds de publicatie van Radicale middelmatigheid weten we gelukkig wat er achter deze uitspraak schuilgaat. Het verraadt iets over onze filosofische grondhouding; het bewijst dat Plato, christendom en Descartes het nog steeds voor het zeggen hebben in ons hoofd. Want waar Big-Brother-Ruud op hamert, dat is de klassieke notie van authenticiteit: gedraag je zoals je echt bent, laat je aangeleerde gedrag, je masker vallen. En passant houdt Ruud het westerse dualisme overeind: de scheiding tussen schijn en werkelijkheid, cultuur en natuur, lichaam en geest.
Henk Oosterling schudt het hoofd: we hebben nog steeds niet de consequenties getrokken uit de dood van Plato, Descartes en God. Want die vermeende authenticiteit is natuurlijk volstrekte onzin. Alles is cultuur. Zelfs het naakte lichaam, voor velen toonbeeld van oorspronkelijkheid, is voorzien van ‘betekenislaag op betekenislaag’. Radicale middelmatigheid bevat Oosterlings nietsontziende deconstructie van de heersende authenticiteitsnotie. De Rotterdamse filosoof loopt daarbij strak aan de hand van zijn Franse postmoderne leermeesters als Foucault, Lyotard, Deleuze en Derrida.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
De titel van Oosterlings boek smeekt om verduidelijking. ‘Radicale middelmatigheid’ heeft vele betekenissen, maar de voor de hand liggende associatie ‘vlees noch vis’ staat bij Oosterling op de achtergrond. De kernbetekenis in zijn boek: wij worden bepaald door de maat van onze middelen, onze technologie.
Oosterling begint met een analyse van dit begrip ‘middel’, dat zo breed mogelijk moet worden opgevat: van de uitvinding van het schrift tot de klok en internet. Allemaal onschuldige gebruiksmiddelen, denken wij naïef, waarmee wij onze doelen gemakkelijker kunnen realiseren. Wij blijven autonoom, wij gebruíken de middelen. Volgens Oosterling is de situatie omgekeerd: de middelen hebben ons in hun macht. ‘Nagenoeg onzichtbaar structureren, oriënteren en toonzetten ze onze handelingen en gedachten’.
De uitvinding van de stoommachine herschikte de maatschappij (ongewild) in de klassen van het proletariaat en het kapitaal. Sinds de computer, gsm en e-mail wordt ons bestaan gekenmerkt door permanente stress. Zo ontpopt iedere nieuwe technologie zich uiteindelijk als een monster van Frankenstein, dat zijn maker overmeestert. Verzet is zinloos, want de maat van het middel heeft ons in bezit genomen. Het middel is zelf doel geworden. Vooruitgang om de vooruitgang.
De machine wordt steeds letterlijker een deel van de mens, gezien al onze implantaten. De cyborg, de robotmens, staat voor de deur. En toch schrikken we daar allemaal voor terug. Waarom? Volgens Oosterling omdat we bij de cyborg plots wel beseffen dat we onze authenticiteit aan de machine verliezen.
En dus klampen we ons hoe langer hoe meer vast aan schijnauthenticiteit. Er is een run ontstaan op biologische producten. Sportscholen doen goede zaken: we willen een goed functionerend, goed verzorgd, natuurlijk lichaam. Op de Waddeneilanden zoeken we de eenzaamheid van de elementen. Allemaal nep, meent Oosterling. Want deze ‘oorspronkelijke’ ervaringen zijn door en door ‘gemediateerd’.
We moeten de idee van authenticiteit daarom helemaal loslaten, erkennen dat we radicaal middelmatig zijn. Stoppen met het vechten tegen windmolens. De technologie, de maat der middelen, zit in ons bloed, en vormt onze identiteit.
Vanuit die situatie moeten we proberen onze ervaringen richting te geven, en niet vanuit een vermeende oorspronkelijkheid. Dat zin geven moet steeds opnieuw en steeds weer anders, want de Grote Verhalen zijn definitief voorbij. Kortom: waar het om draait is levenskunst. Dasein is design, luidt Oosterlings credo. Van dat inzicht zijn we gelukkig al doordrongen, want kunst is tegenwoordig alomtegenwoordig: op straat, op MTV, in de reclame, in onze huiskamers.
Radicale middelmatigheid is geen betoog dat via argumenten tot die conclusie leidt. Oosterling heeft zijn methoden aangepast aan de moderne zap- en internetcultuur. Zonder veel onderbouwing poneert hij zijn inzichten en springt soms van de hak op de tak. Dat doet de Rotterdammer bewust, vertelt hij reeds in de inleiding, want hij wil niets bewijzen. Hij wil iets tonen, door middel van passages die een ‘exemplarische kwaliteit’ bezitten.
Jammer is dat Oosterlings boek zich ondanks deze literaire methode, niet makkelijk laat lezen. De verbanden zijn vaak onduidelijk. Radicale middelmatigheid mag dan doorspekt zijn met populair, Engels taalgebruik, en het liefst citeren uit bekende Hollywoodfilms, toch zal het boek minder filosofisch geschoolden erg rauw op de maag vallen.
Desondanks is Oosterling in zijn opzet geslaagd: na 111 bladzijden is ontegenzeggelijk het inzicht doorgebroken dat de oorspronkelijke notie van authenticiteit, waar Sartre nog zo mee te koop liep, niet meer van deze tijd is.
Radicale middelmatigheid, door Henk Oosterling uitgeverij Boom, Amsterdam 2000, 111 blz., ¦ 29,50/bef.590.
