Maxim Februari waarschuwt al een aantal jaren tegen de gevaren van digitalisering voor de rechtsstaat en de democratie. Dat doet de jurist, schrijver en filosoof ook in zijn laatste boek, Doe zelf normaal. ‘Mij wordt wel gezegd dat ik niet zo kritisch moet zijn over digitalisering omdat dat ouderwets is,’ zegt Februari. ‘Maar ik ben niet per definitie tegen technologische vooruitgang. Ik denk alleen dat we heel goed in de gaten moeten houden welke kant het op gaat – alleen op die manier kunnen we catastrofes voorkomen.’
Uit de ondertitel van Februari’s boek, ‘Menselijk recht in tijden van datasturing en natuurgeweld’, blijkt waar het hem om te doen is. Aan de ene kant zijn er nieuwe technologieën die de wijze veranderen waarop de overheid het gedrag van burgers controleert en reguleert, aan de andere kant hebben we te maken met klimaatverandering en pandemieën die de overheid dwingen om stevige ingrepen te doen. Onder druk van deze omstandigheden worden regels en wetten steeds vaker dwingend opgelegd, waarbij grondrechten en democratische processen genegeerd worden.
Natuurlijk is de opwarming van de aarde een groot probleem, zegt Februari. ‘Maar dat wil nog niet zeggen dat het verstandig is om politieke vrijheden te onderdrukken omdat het om een noodsituatie zou gaan. We hebben de democratie juist hard nodig om alle crisissen te lijf te gaan. Burgers blijven alleen betrokken als ze het gevoel hebben dat ze mee kunnen praten. Je hoort vaak dat we de planeet moeten redden, maar ik denk dat we vooral ook moeten kijken hoe we de menselijke samenleving een beetje netjes overeind houden te midden van alles wat er op ons afkomt.’
Coronapas
Februari ziet twee manieren waarop digitale technologieën het rechtssysteem en de rechtszekerheid van burgers bedreigen. ‘De ene is dat we via data, waarin computers statistische patronen herkennen, het gedrag van mensen gaan voorspellen en aansturen. De statistische norm wordt dan een voorschrift waaraan we ons moeten houden. Als iemand daarvan afwijkt, kan de overheid besluiten om in te grijpen. Een goed voorbeeld is SyRi, een digitaal systeem dat door de Nederlandse overheid werd gebruikt om fraude te bestrijden bij uitkeringen, toeslagen en belastingen.’ Over het gebruik van dat systeem is een rechtszaak gevoerd waar Februari zelf bij betrokken was. Uiteindelijk heeft de rechter SyRi in 2020 een halt toegeroepen. Februari: ‘Het bleek dat het niet duidelijk was op welke grond mensen door het systeem als verdacht werden aangemerkt. Uiteindelijk kunnen burgers zich zo niet meer zelf tot de wet verhouden, want ze weten niet wat er van ze wordt verwacht.’
De tweede manier waarop technologieën volgens Februari het recht bedreigen, is toegang beheren met elektronische codes, poortjes en passen. ‘De coronapas is daarvan een goed voorbeeld. Of het plan om fatbikes op bepaalde plaatsen in de stad van een afstand af te remmen. Zulke elektronische gedragsbegrenzingen betekenen een enorme verandering in de verhouding van de burger tot het recht, omdat je ze moeilijk kunt aanvechten of betwisten. Eigenlijk kun je dan niet meer ongehoorzaam zijn, want het goede gedrag wordt afgedwongen. Zo gaat er iets verloren, want het is belangrijk dat we de wet kunnen overtreden en weerspreken: alleen op die manier houden we de rechtsgemeenschap levend. Met een digitaal systeem kun je niet in gesprek gaan.’
Revolutie
Met de titel Doe zelf normaal verwijst Februari naar een uitspraak van minister-president Mark Rutte. ‘Maar wat ik vooral bedoel is dat we als rechtsgemeenschap zelf over normen moeten praten, in plaats van dat we uit een dataverzameling afleiden wat normaal is. Stellen we onszelf nog de wet of wordt die afgedwongen door technologie? Het probleem van algoritmes die persoonsgegevens beoordelen en besluiten nemen, is dat ze niet in ons geïnteresseerd zijn. Wij zijn geen moreel object voor zulke systemen. Als je een rechtsgemeenschap vormt, dan heb je te maken met ambtenaren, politie, rechters, enzovoorts. Dan is de wet belichaamd door mensen die het meestal wel kan schelen hoe het met de mensen gaat over wie ze beslissen. Dat is een belangrijk verschil.’
Even tussendoor… Meer lezen over politiek, techniek en recht? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
We zitten midden in een gigantische revolutie, concludeert Februari. ‘De digitalisering verandert alle gebieden van het leven. Daarom verwonder ik me erover dat bij debatten tussen filosofen of politici een woord als data of digitalisering zelden te horen is. We doen alsof er de afgelopen jaren niets veranderd is, maar dat is wel zo. Ik denk dat het tijd is dat we digitaal wakker worden.’
Lees ook de voorpublicatie van Doe zelf normaal: De dwang neemt de plaats in van het recht
Doe zelf normaal. Menselijk recht in tijden van datasturing en natuurgeweld
Maxim Februari
Prometheus
144 blz.
€ 22,50
