Vrijdag 19 april 2024 overleed de Amerikaanse filosoof Daniel Dennett op 82-jarige leeftijd. Dennett stond bekend als uitgesproken atheïst. Hij schreef verschillende boeken waarin hij pleit tegen religie. Toch zag hij zijn religiekritiek vooral als een ethische verplichting: iemand moest die vervelende taak op zich nemen. Liever hield hij zich bezig met zaken als kunstmatige intelligentie, de mens als machine, of het bewustzijn. Hij noemde deze onderwerpen ‘snoepjes voor de geest’ waar hij niet vanaf kon blijven.
Zeilen en filosoferen
Dat de filosoof deze metafoor koos getuigt van zelfkennis. Dennett hield van lekker eten en drinken. Hij brouwde zijn eigen cider en nodigde zijn studenten uit om die bij hem te komen drinken. Een van die studenten was de Nederlandse filosoof Eric Schliesser, tegenwoordig hoogleraar politicologie aan de Universiteit van Amsterdam, die altijd contact is blijven houden met Dennett. Volgens Schliesser zag Dennett er de laatste tien jaar uit als ‘een kruising tussen Gandalf en Santa Claus’.
Even tussendoor… Meer lezen over Daniel Dennett en andere grote denkers? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
De Amerikaanse denker nodigde zijn studenten niet alleen bij hem thuis uit, hij nam ze ook mee op zijn zeilboot. Volgens hem waren er veel overeenkomsten tussen zeilen en filosoferen. Hij hield ervan om het spannend te maken voor zijn studenten. Om hoog aan de wind te varen en lekker schuin te gaan bijvoorbeeld.
Vochtige robot
Ook in de filosofie ging het Dennett erom risico’s te nemen en vooral mensen op te schudden met controversiële standpunten en uitspraken. Hij noemde religie ‘een gevaarlijk misverstand’ en de mens een ‘vochtige robot’. Het bewustzijn stond volgens Dennett niet los van ons lichaam, maar was het resultaat van lichamelijke processen.
Ook nam hij een opvallende positie in binnen het vrije-wildebat. Veel mensen die ervan uitgaan dat alle gebeurtenissen vaststaan (determinisme), denken dat er daarom geen vrije wil is. Hoe kun je immers zelf kiezen als alles al bepaald is? Dennett zag dat anders. Gedurende de evolutie zijn we steeds beter in staat om te anticiperen op de consequenties van onze handelingen, zeker sinds de wetenschap een hoge vlucht heeft genomen. Juist doordat alles vaststaat, kunnen we beter voorspellen wat er gaat komen en kunnen we ook beter kiezen. Determinisme en vrije wil staan dus niet tegenover elkaar, volgens Dennett.
Optimisme
Dennett groeide op in de Libanese hoofdstad Beiroet, waar zijn vader tijdens de Tweede Wereldoorlog als contraspion werkte voor de Amerikaanse inlichtingendienst. Toen zijn vader in 1947 omkwam bij een vliegtuigongeluk waarvan de oorzaak nog steeds onbekend is, verhuisde de jonge Dennett naar de Verenigde Staten. Daar studeerde hij filosofie bij grootheden op het gebied van logica en taalfilosofie zoals Willard Van Orman Quine en Gilbert Ryle. Later werd Dennett hoogleraar filosofie en mededirecteur van het Center for Cognitive Studies aan de Tufts University in Massachusetts. In Nederland kreeg hij bekendheid door zijn optreden in het spraakmakende programma Een schitterend ongeluk, waarin zes vooraanstaande wetenschappers met elkaar in gesprek gingen onder leiding van Wim Kayzer. Naast Dennett was ook neuroloog Oliver Sacks een van hen. Hij zou later over die ontmoeting zeggen: ‘Die dag was wild, vreemd en belangwekkend… Ieder van ons is door die dag veranderd.’
Dennett ontving meerdere grote prijzen, waaronder in Nederland de Erasmusprijs. Ook kreeg hij een eredoctoraat van de Universiteit van Amsterdam en de Radboud Universiteit in Nijmegen. Maar hij was veel meer dan een academisch filosoof. Hoewel hij geen concessies deed aan de inhoud wist hij op een voor niet-filosofen begrijpelijke manier te schrijven en vonden zijn boeken de weg naar een breed publiek. Schliesser zegt over zijn leermeester: ‘Hij was ongewoon omdat hij een enorm optimisme en vrolijkheid koppelde aan sociale intelligentie en de complexiteit van de wereld erkende zonder gewichtig te doen.’
