Martine Prange: ‘Als burger moet je houden van de waarheid’

Het succes van nazi-Duitsland en Stalin-Rusland was niet toe te schrijven aan het grote aantal overtuigde nazi’s of stalinisten dat deze ideologieën steunde, meende Hannah Arendt, maar aan het nog veel grotere aantal burgers dat onverschillig bleef. Volgens filosoof Martine Prange is dit inzicht van Arendt actueler dan ooit. Want in ons post-truth-tijdperk staat de waarheid onder druk, en daarmee ook de democratie. Het totalitarisme wenkt opnieuw, en als we ons er niet actief tegen verzetten zal de geschiedenis zich herhalen. Dat is althans wat Prange schrijft in diens nieuwe boek De waarheidscrisis. Post-truth, kritiek en media, een boek dat niet alleen een analyse wil zijn van onze tijd, maar ook een remedie wil aanreiken om de demonen van het verleden te bezweren.

Waarom is de waarheid zo belangrijk voor de democratie?
‘Het hart van iedere democratie is het publieke debat. Daar ontmoeten burgers en politici elkaar en overleggen hoe de samenleving verbeterd kan worden. Dat debat loopt vandaag de dag stroef, omdat veel mensen niet meer weten wat een beargumenteerde mening is. “Ik vind dit” of “Ik vind dat”, hoor je dan. We hebben te maken met een nivellering tussen waarheid, mening en onderbuikgevoel, of zoals Caroline van der Plas het zei: “Onderbuikgevoelens zijn ook gevoelens.” In het publieke debat moeten we echter voorbij die gevoelens, we moeten die articuleren tot meningen, en we komen alleen tot goede meningen als we die kunnen toetsen aan kennis. Niet alleen wetenschappers, ook burgers en politici moeten altijd de waarheid nastreven. En dat is wat nu niet meer gebeurt. Allerhande onzin wordt als waarheid verkocht door autocratische politici, waardoor we afglijden naar fascisme.’

Is dat geen te zware term?
‘Nee, ik denk dat we die echt moeten gebruiken voor wat er aan de hand is. Een essentiële praktijk van het fascisme is het opzetten van een anti-intellectualistisch discours dat waarheid, wetenschap en denken aanvalt. “Post-truth” staat voor die anti-intellectualistische kant van de populistische en autocratische politicus, die de werkelijkheid geheel naar diens hand wil zetten. Het is tekenend dat in de Verenigde Staten het ministerie van Onderwijs zo ongeveer is opgeheven. Dat toont dat het niet langer de bedoeling is om kritisch te denken.’

Politici liegen toch altijd? Dat is niet direct fascistisch.
‘Arendt merkte in 1971 al op dat politici liegen omdat ze staatsgeheimen moeten bewaren en daarom leugentjes om bestwil gebruikten. Maar nu hebben we te maken met politici die geen enkele gêne meer kennen en “bullshit” verkopen als waarheid. Die zogenaamde waarheid van hen is louter gebaseerd op politieke macht, zonder epistemologische basis: “Het is waar omdat ik het zeg.” Het is natuurlijk verschrikkelijk dat een bepaald publiek daarin meegaat, maar ik merk ook dat veel mensen niet meer weten wat een democratie is en hoe die werkt. Trump is democratisch verkozen, dus hij kan zijn gang gaan, denken ze, maar zo eenvoudig werkt een democratie niet. In een democratische rechtsstaat zijn er wetten waaraan ook verkozenen zich moeten houden. Post-truth-politiek ondermijnt de waarheid via lukrake waarheidsaanspraken.’

Heeft de postmoderne filosofie hier geen boter op het hoofd? Figuren als Nietzsche en Foucault wezen er toch op dat de waarheid onderhevig is aan macht, net zoals we nu zien bij Donald Trump?
‘Postmoderne filosofen als Nietzsche en Foucault onderzochten inderdaad de relatie tussen waarheid en macht, maar op die relatie wees Kant ook al in zijn Verlichtingsessay. Filosofen als Daniel Dennett en Susan Neiman beweren dat de postmoderne filosofie de weg geëffend heeft voor post-truth en dat we daarom terug moeten naar Kant en de Verlichting. Maar dat is een simplistische gedachte die geen recht doet aan Kant, voor wie waarheid en wetenschap niet alleen een oplossing waren, maar ook een probleem. Bovendien miskent het de schatplichtigheid van het postmodernisme aan Kant. Nietzsche en Foucault braken niet eenzijdig met hem, maar dachten verder in dezelfde kritische lijn. Zoals Whitehead zei dat de geschiedenis van de westerse filosofie een reeks voetnoten is bij Plato, zou je kunnen zeggen dat de filosofie van de voorbije 250 jaar bestaat uit voetnoten bij Kant.

Het postmoderne denken wordt vaak simplistisch voorgesteld als relativisme: iedereen zijn eigen waarheid. Maar voor iemand als Nietzsche was relativisme juist een probleem. Daarom ontwikkelde hij het perspectivisme, dat vasthoudt aan een hiërarchie van waarden en tegelijk het pluralisme van waarheid, interpretaties en het leven zelf omarmt. Nietzsches idee van “de dood van God”, waarmee hij bedoelde dat er geen absolute waarheden meer bestaan omdat we God niet meer hebben als fundament van onze kennis en moraal, was voor Nietzsche een bevrijding én diep tragisch.’

Is een terugkeer naar een absolute waarheid nog mogelijk?
‘Nee. Je merkt in onze samenleving een conservatieve backlash die wijst op een psychologische behoefte aan duidelijkheid en een eenvoudig binair systeem. Je hebt A en niet-A, je hebt mannen en vrouwen, en verder moeten we niet te moeilijk doen, beweren populisten. Maar zo is het niet. Het leven is divers en de uitdaging bestaat erin die diversiteit te omarmen.’

Waarom vindt populisme vandaag zo’n ingang?
‘De aantrekkingskracht zit precies in het simplisme, het zwart-wit-denken. Mensen moeten leren aanvaarden dat het leven divers en complex is en dat dit ook de schoonheid ervan uitmaakt. Simplisme doet die diversiteit teniet en zal dus nooit een oplossing zijn voor iets dat nu eenmaal complex is. Populistische politici doen ook graag aan zondebokpolitiek. Er zijn veel problemen, zeggen ze dan, de mensen die pleiten voor genderdiversiteit, asielzoekers en migranten zijn de oorzaak, dus de oplossing is: weg met die mensen.

Sociale media werken simplisme en uitsluiting ook in de hand, door de wereld voor te stellen als een spiegelbeeld van jezelf. Dat zelf wordt gereduceerd tot een eenzijdig individu met een zeer beperkt wereldbeeld, want we krijgen alleen te zien wat we graag willen zien. Als je op YouTube twee Italiaanse recepten opzoekt, zit je meteen in een soort fuik en zie je alleen nog Italiaanse recepten. Waar zijn alle hondenfilmpjes opeens gebleven, denk je dan. Sociale media werken de behoefte aan simplistische antwoorden in de hand, voeren je steeds meer van hetzelfde en koppelen informatie aan amusement. Dat je je nieuws niet van sociale media moet halen ligt dus voor de hand. Met diversiteit en pluralisme, inclusief een diversiteit aan wereldbeelden, hebben sociale media nog weinig te maken. Ze staan op gespannen voet met democratie, omdat democratie bestaat bij de gratie van pluraliteit.’

Maar wat doe je als mensen de waarheid niet willen weten en die afwijzen?
‘Er zijn inderdaad steeds meer mensen met wie je geen gesprek meer kunt aangaan, omdat ze vastzitten in de fuik en weigeren naar andere opvattingen te luisteren. Ook dat komt door sociale media, door de polariserende werking die bewust ingebouwd is door de makers. Onze sociale media zijn niet van ons, ze zijn van Mark Zuckerberg en Elon Musk. De vraag is vaak: evolueren we naar een maatschappij zoals Aldous Huxley die beschreef in Brave new world, waarin mensen zich tot gedweeë schapen laten drogeren? Of had George Orwell gelijk toen hij in 1984 een brutale toekomst beschreef, met een autoritaire leider die zijn onderdanen via tv-schermen en newspeak in bedwang hield? Dit is geen of-of-situatie, vrees ik, maar en-en. We denken dat we vrij surfen op het internet, maar het internet, of liever het Internet of Things, is onze gevangenis. Onze kritische vermogens worden door populistische politici en sociale media ontmanteld en zo glijden we ongemerkt af naar plutocratieën en autocratieën, zoals we nu in Amerika zien. Het komt dus erop aan in verzet te komen en onze macht terug te vorderen. Dat gebeurt nu gelukkig ook, bijvoorbeeld met Signal, Bluesky en andere nieuwe platformen die terug willen naar het ouderwetse, anonieme internet, dat van de gebruikers zelf was.’

Dus toch een terugkeer naar het verleden?
‘O ja, en ook nog veel verder terug de tijd.’ Prange lacht. ‘Ik houd immers een pleidooi voor een herwaardering van de Oudgriekse term parrhêsia, die stond voor het vrijuit spreken van de waarheid. Een soort vrijheid van meningsuiting dus, maar gekoppeld aan de voorwaarde van een ethische relatie tot de waarheid, waarbij je de waarheid spreekt omdat je een verplichting voelt tot de waarheid. De oude Grieken koppelden die waarheid trouwens ook aan de democratie. Natuurlijk was dat geen democratie zoals wij die kennen, omdat zij het begrip “burgerschap” beperkten tot vrije mannen, maar het gaat erom dat ze inzagen dat met de instelling van de democratie waarheid een probleem was geworden. God was geen waarheidsautoriteit meer. De waarheid werd iets menselijks, een waarheidspluralisme dus, en dat is precies wat we in een democratie willen beschermen.’

Maar is dat niet precies wat de populist zegt te willen doen, de echte waarheid spreken en de zogenaamde waarheid van de machthebbers ontmaskeren?
‘Populisten doen zich inderdaad graag voor als parrhêsiasten, al noemen ze het natuurlijk niet zo, als mensen die de moed hebben om de waarheid te spreken tegen de macht in. Wilders heeft zich altijd zo gepresenteerd en mensen zeggen dan: “Hij zegt tenminste waar het op staat.” Wilders zou zogezegd voor het volk spreken. Alleen blijkt dat volk helemaal niet het hele volk te zijn, maar alleen zijn electoraat. Het verschil tussen een parrhêsiast en een populist is dat de eerste een ethische en intellectuele band heeft met de waarheid en de tweede niet. Voor de populist is de waarheid een mening. Als je echt van de waarheid houdt, zoals de parrhêsiast, aanvaard je wetenschappelijke kennis, en dat doen populisten niet.

Wat parrhêsia dus toont is dat vrijheid van meningsuiting gebaseerd moet zijn op een ethische verhouding tot de waarheid. Als burger moet je je aan bepaalde fatsoensnormen houden, maar ook aan epistemologische en democratische waarden. Uiteindelijk draait de waarheid om sociale rechtvaardigheid. De reden waarom de parrhêsiast de waarheid spreekt, is dat die wil dat er iets ten goede verandert in de samenleving. Voor iedereen, en niet alleen voor een klein deeltje van het volk. De populist is niet uit op harmonie en eenheid, maar stimuleert de verdeeldheid om zich populairder te maken bij diens kiezers.’

De waarheidscrisis. Post-truth, kritiek en media
Martine Prange
Boom
224 blz.
€ 24,90