Home Denker des Vaderlands Denker des Vaderlands Daan Roovers: ‘Politiek moet je niet uitbesteden aan politici’
Denker des Vaderlands Politiek

Denker des Vaderlands Daan Roovers: ‘Politiek moet je niet uitbesteden aan politici’

Zijn verkiezingen ‘het feest van de democratie’? Denker des Vaderlands Daan Roovers pleit voor een nieuw politiek bewustzijn.

Door Marc van Dijk op 25 maart 2019

Daan Roovers Denker des Vaderlands filosoof beeld Maarten Noordijk

Zijn verkiezingen ‘het feest van de democratie’? Denker des Vaderlands Daan Roovers pleit voor een nieuw politiek bewustzijn.

Cover van 04-2019
04-2019 Filosofie magazine Lees het magazine

Dit artikel krijgt u van ons cadeau

Wilt u onbeperkt toegang tot de artikelen op Filosofie.nl? U bent al abonnee vanaf €4,99 per maand. Sluit hier een abonnement af en u heeft direct toegang.

Daan Roovers is waarschijnlijk de eerste Denker des Vaderlands die op het moment dat ze ervoor gevraagd werd al tamelijk goed wist wat dit bijzondere ambt inhoudt. Dat komt doordat zij met enkele andere filosofen, journalisten en uitgevers aan de wieg stond van dit fenomeen. Na Hans Achterhuis, René Gude, Marli Huijer en René ten Bos is het nu de beurt aan Roovers om twee jaar lang ambassadeur te zijn van de filosofie.

De oud-hoofdredacteur van Filosofie Magazine vindt het een grote eer dat vakgenoten haar gekozen hebben. Ook al kent Daan Roovers de filosofische wereld als geen ander, ze zag het niet aankomen, en het verwondert haar als ze bedenkt waar ze vandaan komt. ‘Als kind in het Brabantse Veghel ambieerde ik wel altijd al de twee hoogste functies in het dorp: pastoor of Prins Carnaval. Alleen waren dat allebei posities waarvoor uitsluitend mannen in aanmerking kwamen.’

Voor Roovers als universitair docent en programmamaker is en blijft publieks­filosofie haar focus. Dat begrip heeft voor haar meerdere betekenissen: een breed publiek laten kennismaken met filosofie, maar ook: gezamenlijk nadenken over publieke zaken. ‘Het is haar persoonlijke missie om filosofie in de publieke ruimte te brengen,’ schrijft Harvard-hoogleraar en bestsellerauteur Michael Sandel, met wie ze voor omroep Human twee tv-programma’s maakte. Sandel: ‘In deze spannende tijd voor de democratie helpt Daan Roovers ons om samen na te denken over de betekenis van burgerschap.’

In het boek Wij zijn de politiek werpt ze om te beginnen de vraag op of stemmen eigenlijk wel het toppunt van democratie is, zoals we vaak denken. Thierry Baudet kan niet wachten om het lidmaatschap van de EU en andere grote kwesties direct aan de Nederlandse bevolking voor te leggen. Maar zou dat daadwerkelijk een vernieuwing van de democratie zijn? ‘Integendeel,’ zegt deze Denker des Vaderlands. ‘Het levert niets op.’

Waarom niet?
‘De Brexit laat zien hoe verkeerd dat kan uitpakken. Bij dit referendum is niet voldaan aan twee essentiële voorwaarden die Aristoteles al aan politieke beslissingen stelde. Om te beginnen: als politici tijdens verkiezingen controleerbare uitspraken doen, dan moet je die feiten altijd verifiëren. Dat is in de aanloop naar het Brexit-referendum veel te weinig gebeurd. Mensen zijn gemanipuleerd met claims als: “De EU kost ons netto 350 miljoen pond per week.”’

‘Niet elke vraag is geschikt om over te stemmen’

Is het mogelijk om een analyse van de feiten te maken zonder daarbij meteen politiek te bedrijven?
‘Nee, de selectie en interpretatie van de feiten zijn nooit helemaal neutraal. Maar er zijn wel politieke campagnes, zoals de Brexit-campagne, waarin veel claims aantoonbaar niet klopten, zoals de belofte van Boris Johnson om de 350 miljoen pond die hij wekelijks zou besparen na de Brexit direct in de zorg te steken.

Bovendien – en dat is minstens even erg – is er ook aan een andere voorwaarde niet voldaan. Als je een ja-neevraag voorlegt aan een groep die mag stemmen, moet je daarbij verschillende scenario’s uitwerken en die in samenhang met de vraag presenteren. Dat is ook niet gebeurd. Het Leave-kamp won, en wat was het plan? Er lag helemaal niets… Brexit-aanjager Nigel Farage trok zich de dag na de overwinning direct terug uit de politiek. David Cameron ook trouwens. Ook daar wijst Aristoteles al op: beoordeel de waarschijnlijkheid van de mogelijke uitkomsten en bereid je voor op die verschillende mogelijkheden.’

Feest

Het onderliggende probleem is in Roovers’ ogen dat we democratie gelijk zijn gaan stellen aan stemmingen: referenda en verkiezingen. Terwijl democratie ook nog steunt op een aantal andere pijlers: het pluriforme partijenstelsel, onderzoeksinstituten, de scheiding der machten (wetgevende macht, uitvoerende macht en rechtspraak) én de publieke opinievorming. ‘De fixatie op verkiezingen en volksraadplegingen is ook niet geheel onterecht; ze zijn een belangrijke grondslag van de democratie. Maar als enige toetssteen zijn ze ook wat willekeurig. Een dag voor de verkiezingen zweeft de helft van de mensen nog. Dan komt de uitslag, en die heet dan ineens “de volkswil” te zijn. Een dag ná de Brexit was de meest gegoogelde zoekvraag: “What is the EU?” Dat geeft de indruk dat de uitslag enigszins willekeurig was.’

U relativeert de waarde van referenda en verkiezingen?
‘Zeker. Kiezers worden veelal gereduceerd tot toeschouwers die klappen of boe roepen bij de voorstelling die politici opvoeren. Het reduceert ze tot een passief en reactief publiek, in plaats van dat ze actief deelnemen aan de besluitvorming.

Onze democratie stamt uit de achttiende eeuw, maar om de politieke macht te vormen en te legitimeren pleitte Jean-Jacques Rousseau destijds, geïnspireerd door de oude Grieken, voor een gemengd systeem van verkiezingen en loting. Het lot zou een deel van de burgers aanwijzen en afvaardigen in de volksvergadering. Nu heten verkiezingen “het feest van de democratie” te zijn, maar het is vooral een act die politici opvoeren om de onderlinge tegenstellingen te vergroten. Na de verkiezingen moeten die dan weer worden overbrugd, maar altijd onder druk van de komende verkiezingen, die met behulp van peilingen hun schaduw ver vooruitwerpen.’

Is dat niet inherent aan de democratie?
‘Dat denk ik niet. Peilingen zijn een relatief nieuw verschijnsel. De platte kwantificering van opinies – tellen hoeveel mensen “ja” zeggen en hoeveel “nee” –, wat zegt die precies? Het draagt amper bij aan meningsvorming en politieke gesprekken. Wel aan het vergroten van tegenstellingen.

Verkiezingen zoals we die nu kennen, zijn een log instrument geworden. Dat komt deels door de schaalvergroting die we hebben meegemaakt. Het bestuur van de stadstaat Athene, waar de democratie ontstond, betrof hooguit enkele tienduizenden inwoners. In een land van 17 miljoen mensen en een Europese Unie van 508 miljoen inwoners zijn verkiezingen een hoge hoed. In een werkbare democratie moeten de sociale en economische verschillen tussen de burgers niet al te groot zijn, waarschuwt Rousseau. Maar die zijn wel heel aanzienlijk.

‘We hebben democratie ten onrechte gelijkgesteld aan verkiezingen’

Daar komt bij: de mensen op wie je stemt hebben in veel gevallen helemaal niet de zeggenschap over al die dingen waar jij hen verantwoordelijk voor houdt. Er bestaan internationale afspraken waar ze aan gebonden zijn. En dan zijn er nog de bedrijven en lobbyisten die allerlei zaken rechtstreeks de politiek in brengen. Politici zijn een beroepsgroep geworden, die je kunt benaderen en inschakelen voor jouw particuliere belang.’

Dat politici ‘een beroepsgroep’ zijn is toch geen probleem? Moeten we de politiek na de verkiezingen dan aan amateurs overlaten?
‘Politiek is een inherent bestandsdeel van het menselijk bestaan. Zelfbestuur kun je niet uitbesteden. Politiek is bij uitstek een zaak die je niet aan politici moet overlaten.’

U bent dus niet alleen sceptisch over verkiezingen, maar ook over politici?
‘Het is goed dat er in Den Haag bekwame mensen zijn die voor ons de politieke opvattingen en idealen omzetten in uitvoerbare wetten. Maar we moeten niet gaan denken dat dit dé politiek is. Deze Haagse praktijk is in de meeste gevallen eerder een kwestie van administratie: een debat over de middelen – dat wil zeggen, over de begroting, niet over de doelen.’

Wat is dan wél politiek?
‘De Duits-Amerikaanse denker Hannah Arendt zou zeggen: politiek is dat deel van het menselijk bestaan waarin we werkelijk vrij zijn. Ze onderscheidt drie verschillende soorten activiteiten: arbeiden, werken en handelen. Arbeiden is dat deel van ons bestaan dat wij elke dag opnieuw weer moeten opbrengen om voort te bestaan als biologische soort: eten, kinderen verzorgen, de was doen – kortom, het huishouden. Werken is datgene wat we in de sociale sfeer doen: creëren, scheppen, dat wat we in het algemeen zien als werk, maar ook ons sociale leven en de sportclub horen daarbij. Handelen, ten slotte, betreft de publieke sfeer. Hierin leven we in gezamenlijk verband, als stad en als land samen en spreken we hierover. Dát is politiek.’

‘De Nederlandse klimaattafels laten zien hoe het níét moet’

Als wij inderdaad te zeer gefixeerd zijn op de kwantificering van meningen en voorkeuren (via peilingen, referenda en verkiezingen) en te weinig politieke gesprekken voeren, hoe zouden we hier dan verandering in kunnen brengen? Heeft de Denker des Vaderlands ook alternatieven in gedachten? In het kader van haar promotieonderzoek naar publieke meningsvorming volgt ze de internationale discussie over de vernieuwing van westerse democratieën. ‘In IJsland is door een groep van tientallen burgers een nieuwe versie van de grondwet geschreven, die is aangeboden aan het parlement. In België is geëxperimenteerd met een “G-1000”-model, een burgertop waarbij duizend door loting geselecteerde burgers politieke voorstellen formuleren. En president Macron wil sinds de opstand van de gele hesjes ook snel werk gaan maken van deliberatieve democratie. Het uitgangspunt is dat grote groepen willekeurig aangewezen burgers gezamenlijk nadenken over bepaalde onderwerpen, deskundigen raadplegen en met voorstellen komen.’

Misschien wel het mooiste voorbeeld van democratische vernieuwing speelt volgens Daan Roovers in Ierland. ‘Daar hebben ze in mei 2018 een referendum gehouden met een bijzondere vorm. Het referendum was in dit geval het sluitstuk van een enorme politieke vergadering, waarvoor via een loting honderd mensen geselecteerd werden om na te denken over een aanpassing van de abortuswetgeving. Die groep heeft een wetsvoorstel gemaakt waarin abortus zou worden gelegaliseerd. Dit voorstel is daarna via een referendum met een ruime meerderheid aangenomen. Dat had, gezien de beladenheid van dit onderwerp in dat land, niemand ooit durven dromen.’

Tekst loopt door onder afbeelding

Dit soort betrokkenheid van burgers bij de politiek, daar zijn wij toch zeer vertrouwd mee in de Hollandse polder? Denk alleen al aan het werkgeversoverleg of recentelijk de ‘klimaattafels’: allerlei professionals en experts praten op uitnodiging van de regering mee over het klimaatbeleid, aan verschillende thematische tafels (elektriciteit, mobiliteit, landbouw enzovoort). De regering laat de uitkomst doorrekenen en baseert haar beleid vervolgens zo veel mogelijk op het draagvlak in de samenleving.
‘De klimaattafels zijn een voorbeeld van hoe het níét moet. Aan die klimaattafels zaten niet zomaar burgers, maar belangengroepen. Dus de een zat er namens de bouwsector en die wilde de bouwactiviteit stimuleren; de ander zat er namens een milieubeweging en die wilde dat de CO2-uitstoot sneller omlaag zou gaan enzovoort. De sprekers waren niet primair bezig met een algemeen belang, maar met hun eigen particuliere belang, dat ze zo goed mogelijk proberen te waarborgen en waarvan ze zo veel mogelijk willen realiseren. En daarin schuilt precies het gevaar. Luister vooral naar de raadgevers zónder directe belangen, zou Aristoteles zeggen.’

De parlementaire democratie is nog maar twee eeuwen oud, en enkele radicale vernieuwingen zoals het algemeen vrouwenkiesrecht (1919) zijn nog jonger. ‘Het is helemaal geen gek idee om in onze tijd, waarin de techniek en de globalisering onze wereld zo snel veranderen, de democratie opnieuw te vernieuwen. Zolang dat maar niet betekent: laten we over alles gaan stemmen. We moeten manieren vinden om het politieke gesprek en de politieke meningsvorming niet langer uit te besteden aan een speciale klasse, en ze weer werkelijk deel te laten worden van onze levens. De commissie-Remkes heeft daar in 2018 tientallen voorstellen voor gedaan – onder andere om de ondervertegenwoordiging van lager opgeleide mensen in de politiek tegen te gaan –, maar ik hoor er niemand meer over.’

Even tussendoor… Meer lezen over politieke filosofie? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Meld u aan voor onze nieuwsbrief

Ontvang elke woensdag het laatste filosofie nieuws, de beste artikelen van de week en af en toe een aanbieding.
Ontvang wekelijks het laatste filosofienieuws, de beste artikelen en af en toe een aanbieding.

Als Denker des Vaderlands wil Roovers dit debat opnieuw aanzwengelen. ‘Hoe kunnen we de democratie versterken? Hoe kunnen we burgers – álle burgers – meer betrekken bij politieke besluitvorming? Een vitale democratie stelt heel hoge eisen aan haar burgers. Met de digitale revolutie hebben we daarvoor geweldige technologie in handen. Kennis, een wereldwijd netwerk, en de mogelijkheid om opinies uit te wisselen binnen handbereik voor iedereen. Dat is een heel radicale emancipatie, waarvan de consequenties nog nauwelijks te overzien zijn. Maar als we deze voorrechten niet snel terugveroveren op het grootkapitaal, dreigt ons publieke debat onmogelijk te worden door polarisatie en desinformatie. Het is bijna code rood wat mij betreft.’

Kan de filosofie daarbij helpen?
‘Filosofie is voor mij “een strijd tegen de vooroordelen”, de definitie die ik tijdens mijn eerste college filosofie hoorde, in Nijmegen. Ik vind dat een relevante opdracht: je eigen primaire oordelen confronteren met andere perspectieven en daardoor tot beter geïnformeerde standpunten komen. Publiek denken, noem ik dat. Die term is geïnspireerd door wat Kant in zijn essay over de Verlichting “het publieke gebruik van de rede” noemt. Dat is het denken waarbij je je privéperspectief ontstijgt. Ik denk dat het nu, juist vanwege die digitale revolutie, tijd is om opnieuw de uitgangspunten van de Verlichting te doordenken. Wat betekent “Durf te denken” vandaag de dag? Daar wil ik me de komende jaren op toeleggen: hardop denken, interactief en met het oog op onze gezamenlijkheid. Dat interactieve vind ik belangrijk. Ik ga niet voor mensen denken, maar samen met hen. Want wat voor politiek geldt, geldt in nog sterkere mate voor filosofie: denken kun je niet uitbesteden.’

Wij zijn de politiek, Daan Roovers ; Marc van Dijk - Paperback - 9789026347917

Wij zijn de politiek. Het denken van Daan Roovers
Marc van Dijk
Ambo | Anthos
112 blz.
€ 17,99