‘Mij trekt de ervaring aan van Rousseau, Goethe, Hölderlin en Van Gogh, en van vele anderen; de ervaring die erin bestaat dat we ons er intens van bewust worden dat we deel uitmaken van de natuur, dat we in die zin zelf deze oneindige en onzegbare natuur zijn, die ons geheel en al omvat.’
Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief en lees meer over de verhouding tussen mens en natuur:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Met deze gedragen woorden besluit filosoof Pierre Hadot zijn klassieke geschiedenis van het idee van de natuur: De sluier van Isis. Hadot (1922-2010), leermeester van Michel Foucault en cruciale inspiratiebron van Alain de Botton, was een van de eersten die de klassieke westerse filosofie als levenskunst interpreteerden. Zijn invloed op dit gebied is nog steeds alomtegenwoordig. Van Joep Dohmen tot Elke Wiss, niemand kan zich onttrekken aan Hadots wenken.
Heraclitus
De sluier van Isis gaat niet direct over levenskunst, maar neemt wel de klassieke Oudheid als uitgangspunt. In dit essayistische boek, dat door Ellis Booi vertaald is in een soepel Nederlands dat zowel de elegantie als het pathos van de Franse meester laat doorklinken, buigt Hadot zich diepgaand over een aforisme van Heraclitus (500 v.Chr.): ‘Physis kruptesthai philei.’ Nu is deze Griekse denker zelf al mysterieus, maar binnen diens uit fragmenten bestaande werk zijn de drie woorden nog eens extra geheimzinnig. Via close reading maakt Hadot aannemelijk dat Heraclitus’ aforisme zoveel betekent als: ‘Wat verschijnt heeft de neiging om te verdwijnen’, of: ‘Wat wordt geboren wil sterven.’ Traditioneel worden deze woorden echter gelezen als: ‘De natuur houdt ervan zich te verbergen’, hetgeen tot een rijke geschiedenis van denken over de natuur leidde. Het is deze geschiedenis die Hadot nagaat, maar die, zoals hij met een superieure knipoog opmerkt, in de eerste plaats ‘een lange reeks misinterpretaties’ vormt.
Het mysterie roep angst en verwondering op
‘De natuur houdt ervan zich te verbergen’ betekent zoveel als: de natuur is een mysterie dat de mens al dan niet moet ontrafelen. Hadot onderscheidt twee houdingen die de mens ten opzichte van de hem omringende wereld kan aannemen en die hij koppelt aan figuren uit de klassieke Oudheid. De eerste houding is die van Prometheus: men probeert via listen of zelfs geweld de natuur haar geheimen te ontfutselen. Hiertoe behoren volgens Hadot ‘magie, mechanica en techniek; ze hebben allemaal het doel om, ieder op zijn eigen manier, de vitale belangen van de mens te verdedigen’.
De tweede houding hoort bij Orpheus en staat haaks op de wil de natuur te onderwerpen. In plaats daarvan kun je de geheimen van de wereld het best achterhalen via filosofie en kunst. Kortom, je kunt de natuur zowel wetenschappelijk als esthetisch benaderen. Volgens Hadot zijn beide houdingen legitiem, zolang ze maar niet ontsporen. Het is echter duidelijk dat zijn sympathie eerder bij de esthetische dan bij de instrumentalistische benadering van de natuur ligt. Hij diept dit gevoel uit door nogmaals naar Heraclitus te verwijzen. Deze wijsgeer legde zijn boekrol met duistere aforismen namelijk aan de voeten van een beeld van Artemis, personificatie van de natuur.
Isis
De Griekse godin werd echter al snel vereenzelvigd met de gesluierde Egyptische godin Isis, die haar tempel in Saïs had, in het westelijke deel van de Nijl-delta. Volgens de Romeinse historicus Plutarchus (eerste eeuw na Christus) bevond zich in dit heiligdom de volgende inscriptie: ‘Ik ben alles wat is geweest, wat is en wat zal gebeuren; mijn sluier zal door geen sterveling worden opgelicht.’ Voor Pierre Hadot zijn deze woorden veel meer dan een schilderachtige boodschap uit de Oudheid.
Via een bonte verzameling moderne dichters en denkers als Heidegger en Hölderlin maakt Hadot inzichtelijk dat de ‘sluier van Isis’ gaandeweg niet meer op de geheimen van de natuur slaat, maar op het raadsel van het bestaan zelf. Dat mysterie kan zowel angst als verwondering oproepen. Volgens Hadot kunnen wij ons bewust worden van ‘wat er radicaal problematisch en mysterieus is in het tevoorschijn komen van de totaliteit van de werkelijkheid. We kunnen waarnemen dat deze traditie nog tot in onze tijd voortduurt.’
Inderdaad past de – op zichzelf genomen – tijdloze houding van respect voor de totaliteit van het bestaan goed in onze tijd. Ontzag voor de ondoorgrondelijkheid van de natuur laat zich moeiteloos verbinden met – om maar wat te noemen – ecologisch denken, consuminderen, techniek- en milieu-ethiek. Zo geeft Pierre Hadot ons net als de Griekse goden een veelzeggende wenk.
De sluier van Isis. Een geschiedenis van het idee van de natuur
Pierre Hadot
vert. Ellis Booi
Athenaeum
390 blz.
€ 24,99
