In 2016 verleende een arts euthanasie aan een 74-jarige vrouw met dementie. De arts deed een slaapmiddel in haar koffie, waardoor de patiënt niet geheel bewust was van de uitvoering van de euthanasieprocedure. De vrouw had, voordat haar dementie was ontdekt, haar doodswens in een wilsverklaring laten vastleggen. Maar toen het eenmaal zo ver was, gaf ze wisselende signalen af. De casus kwam bekend te staan als de ‘koffie-euthanasie’, en hoewel de arts in kwestie is vrijgesproken door de rechtbank, werd er over de zaak fel gediscussieerd.
Kan filosofie ons helpen in een zaak zoals de koffie-euthanasie? Volgens filosoof en universitair hoofddocent strafrecht aan de Vrije Universiteit Klaas Rozemond is de ethiek onmisbaar in de behandeling van deze casus. Recent kwam zijn boek De beste filosofische ideeën om je moraal te verbeteren uit. Hij gaat met filosoof en arts Bert Keizer in gesprek over de vraag of filosofie kan helpen onze moraal te verbeteren. Rozemond: ‘Als ethicus, jurist of arts probeer je de discussie rond een casus op een hoger niveau te krijgen: welke principes volg je hier? Welke mensenrechten zijn hier van toepassing? Zijn er nieuwe regelingen van toepassing waar andere ideeën over dementie in staan?’
‘De moraal gaat niet dieper dan wat we uit Artis hebben meegenomen’
De twee filosofen hebben een andere benadering: waar Rozemond een analyserende houding heeft, grijpt Keizer naar het dagelijkse leven. En terwijl Rozemond zoekt naar abstracte ideeën, vraagt Keizer zich af wat we hier in de praktijk aan hebben. Keizer tegen Rozemond: ‘Jouw geest werkt anders dan de mijne. Je hebt een gefundeerde zorg over hoe we dit in een moreel kader moeten plaatsen. Terwijl ik denk: waar gaat dit heen? Krijgen we nu nog meer kandidaten die wilsonbekwaam zijn en een doodswens hebben? Dat is mijn angst. Als je mij vraagt: formuleer een ethisch principe, dan heb ik daar niet zo snel iets op te zeggen.’
Gifbeker
Voordat we het kunnen hebben over morele verbetering, moeten we volgens Keizer eerst kijken naar de oorsprong van de moraal: ‘De moraal is een set van regels die binnen een groep gehandhaafd wordt. Om niet uit de groep gekeild te worden, zul je je aan die moraal moeten houden. Dit is niet mijn eigen briljante inzicht, ik haal dit uit het werk van primatoloog Frans de Waal. Hij heeft onderzocht hoe je als chimpansee in no time uit de groep gekukeld wordt als je jezelf immoreel gedraagt. De moraal gaat niet dieper dan wat we uit Artis hebben meegenomen – daar ligt de oorsprong van de moraal.’
Rozemond: ‘Dit klopt niet, en het tegenvoorbeeld komt van Socrates. Moreel handelen is volgens hem nooit handelen conform de regels van de groep, maar conform datgene wat jij als goed beschouwt. Socrates was bereid zich letterlijk uit de groep te laten plaatsen door de gifbeker te drinken. Extinction Rebellion doet hetzelfde. Zij verzetten zich tegen de moraal van onze samenleving die ons naar de klimaatafgrond doet denderen. Zij plaatsen zich heel nadrukkelijk buiten en tegen de groep, maar wel om de groep te overtuigen dat ze anders moeten gaan handelen. Dus groepsconformisme is niet de juiste definitie van moraal. Dat is een biologische beschrijving van gedrag, maar de essentie van de moraal is dat je met je geweten in staat bent regels te formuleren die tegen de groep ingaan.’
‘Een innerlijke dialoog is altijd bepalend geweest voor moraliteit’
Keizer: ‘Je zou ook kunnen zeggen: Socrates is marching to a different drum. Hij heeft een andere gemeenschap in gedachten waarbinnen regels gelden. Dat geldt net zo goed voor Extinction Rebellion: zij willen een andere groep.’
Rozemond: ‘De groepsdefinitie is die van de bioloog. Maar het klassieke idee van de ethiek is dat je een moreel besef of vermogen hebt waarmee je kunt bepalen wat goed of kwaad is, en dat valt niet zonder meer samen met de regels van jouw groep.’
Keizer: ‘Maar hoe komt dat morele besef tot stand? Ik wil een aannemelijke geboorte van dat vermogen.’
Rozemond: ‘Filosoof Richard Sorabji heeft hierover het schitterende boek Moral Conscience Through the Ages geschreven. Hij beschrijft het verschijnsel van de innerlijke dialoog met jezelf, die als eerste door Plato werd beschreven. Deze innerlijke dialoog is altijd definiërend geweest voor wat wij een moreel besef noemen. De innerlijke dialoog met jezelf, het geweten, is ook de oorsprong van de rechtsstaat. In de inleiding van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens staat dat mensen “zijn begiftigd met verstand en geweten”, dat vormt de grondslag van mensenrechtenverklaringen. Oftewel: mensenrechten hangen samen met het ethische oeridee dat wij een geweten en een verstand hebben.’
Even tussendoor… Wil je meer lezen over ethiek? Schrijf je dan in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Keizer: ‘Wacht even, Klaas. Er zijn geen ethische oerideeën. De wortel voor het gevoel van wat goed en kwaad is heeft niks te maken met mensen die bij elkaar zijn gaan zitten nadenken over normen. Zo wordt moraliteit niet geboren. Het vervelende van ethiek is dat een rationele uitwisseling niet mogelijk is. Ik kan aan jou uitleggen hoe de explosiemotor werkt, en dan kun jij zelf je auto repareren. De explosiemotor valt te verbeteren, dat hebben we al een paar keer gedaan. De moraal valt niet te verbeteren – niet door eraan te sleutelen.’
Rozemond: ‘Dat is niet waar. Dat je zoiets hebt als mensenrechtenverklaringen heeft een oorsprong die je kunt herleiden tot filosofen als Locke, Rousseau en Kant. Ik kan je uitleggen hoe het recht in onze samenleving functioneert, en dan zie je dat hier ideeën achter zitten die je terugvindt in de ethiek. Er zijn ethische ingenieurs die interveniëren en zeggen: dit kan beter.’
Keizer: ‘Je kunt ethiek wel uitleggen, maar die uitleg heeft geen enkel gevolg voor het gedrag van mensen. Mensen kunnen meer en minder moreel handelen, maar om ons zover te krijgen bestaan er geen effectieve methodes. Weet je waar mensen aardig van worden? Van de kansen en de goederen redelijk verdelen.’
Misdragende artsen
Morele verbetering is wel mogelijk volgens Keizer, maar daarvoor hoeven we geen hulp in te schakelen van filosofen. ‘De filosofie kan ons echt niet helpen. Filosofie is voor mij een van de belangrijkste dingen in het leven, maar het is niet iets wat helpt bij het opvoeden van mijn kinderen of het zorgen voor een patiënt. Mensen die in benarde omstandigheden moeten nadenken over morele vraagstukken voor hun kinderen of hun partner, slagen er allemaal in zonder ooit één boek over ethiek opengeslagen te hebben.
‘Een filosoof stelt de regels ter discussie, en dan ontstaat er ethiek’
Toen ik als dertigjarige coschappen ging lopen, vond ik dat artsen zich rond stervende mensen misdroegen. Deze artsen hielden zich diagnostisch bezig zonder de patiënt ooit te vertellen dat ze aan het sterven waren. Dat vond ik verschrikkelijk. Dat gebeurde allemaal onder een ethisch volkomen dichtgetimmerd bouwwerk waarbij je altijd moet proberen iemand zo lang mogelijk in leven te houden. Hoe komt het dat ik als coassistent in het ziekenhuis naar deze artsen zat te kijken en het slecht vond wat daar gebeurde? Ik heb daar geen ethicus voor op hoeven bellen.’
Rozemond: ‘Had je daarvoor al filosofie gestudeerd?’
Keizer: ‘Ja.’
Rozemond: ‘Aha! Bert, je bent gewoon een Socrates. Jij was een filosoof in een systeem van regels, en daar had je je aan kunnen conformeren. Maar wat doet een filosoof? Hij stelt deze regels ter discussie. En dan ontstaat er ethiek. Je hebt wel gelijk dat bepaalde mensen deze regels ter discussie stellen zonder kennis van de filosofie. In die zin ben ik het met je eens dat het geen noodzakelijke voorwaarde is voor ethisch handelen. Maar de norm ter discussie stellen is wel een kenmerk van moreel handelen.’
Keizer: ‘1-0 voor Klaas.’
De beste filosofische ideeën om je moraal te verbeteren
Klaas Rozemond
Noordboek
240 blz.
€ 24,90
