Positieve en negatieve vrijheid

Isaiah Berlin (1909-1997)
Van positieve vrijheid is volgens Berlin sprake als mensen ‘meester over zichzelf zijn’. Daartegenover plaatst hij de negatieve vrijheidsopvatting: de afwezigheid van dwang door andere mensen.

Berlin laat zien hoe vrijheid in zijn tegendeel kan omslaan. Vrijheid kun je niet afdwingen.

Een gezonde argwaan jegens wereldverbeteraars. Een rookverslaafde zijn sigaretten verbieden en tegelijk volhouden dat hij wordt bevrijd, gaat niet.

Kun je mensen dwingen vrij te zijn? Veel beleidsmakers lijken hier vanuit te gaan als ze pleiten voor opgelegde hulp aan mensen die ongezond leven – ‘leefstijlinterventies’ in jargon – én tegelijk volhouden dat van  betutteling geen sprake is. Voor dit type redenering waarschuwde de Engelse filosoof Isaiah Berlin al. Hij maakte de risico’s zichtbaar door twee vormen van vrijheid haarscherp uit elkaar te houden: de positieve en de negatieve variant.

Van positieve vrijheid is volgens Berlin sprake als mensen ‘meester over zichzelf zijn’. Doorslaggevend is dat ze ergens welbewust toe besluiten. In deze opvatting, die onder meer wordt verdedigd door Plato, Jean-Jacques Rousseau en Immanuel Kant, staat vrijheid gelijk aan zelfbepaling. Daartegenover plaatst hij de negatieve vrijheidsopvatting van John Locke en John Stuart Mill: de afwezigheid van dwang door andere mensen. Alleen zonder andermans bemoeienis zijn we vrij.

Dankzij Two Concepts of Liberty groeide Berlin, hoogleraar in de politieke en sociale theorie in Oxford, uit tot één van de grote liberalen uit de twintigste eeuw. Met het onderscheid tussen positieve en negatieve vrijheid werpt hij een wal op tegen allerlei vormen van paternalisme. Recent nog – de tekst van Berlin verscheen in 1958 – hadden het nazisme en communisme laten zien waartoe een opdringerige staat in extremis kon leiden.

Positieve vrijheid laat zich makkelijk misbruiken. Mag iemand die rookt, zwicht voor de vette hap en lui op de bank hangt zichzelf autonoom noemen? Weliswaar is niet letterlijk sprake van slavernij, gaat de redenering, maar hij ligt wel aan de ketting van zijn irrationele verlangens. Dan ligt het voor de hand om hem een handje te helpen, desnoods met dwangmiddelen. Berlin laat zien dat zo de deur open komt te staan voor een riskante politiek van goede bedoelingen. Onder het mom van bevrijding kunnen immers tal van maatregelen worden verdedigd – waarvan ‘leeftstijlinterventies’ nog relatief onschuldig zijn.

Even tussendoor… Meer lezen over vrijheid? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

De enige echte vrijheid is de negatieve versie. Alleen daarmee wordt voorkomen dat forse ingrepen worden verkocht als maatregelen die ons in werkelijkheid zouden bevrijden. Zulke beperkingen zijn soms onvermijdelijk – denk aan de maximumsnelheid op de snelweg –, maar ze blijven vormen van dwang. Ingrijpen in iemands leven én pretenderen dat van bevoogding geen sprake is, gaat niet. Dat is van twee walletjes eten. Niemand die ons zo scherp op deze listige valkuil wees als Isaiah Berlin.

Twee opvattingen over vrijheid
Isaiah Berlin
vert. Tine Ausma
Boom
116 blz.
€ 13,50