Isaiah Berlin

Isaiah Berlin is als zoon van een joods-Russische houthandelaar in 1917 ooggetuige van de Russische Revolutie. Hij groeit uit tot één van de belangrijkste politiek filosofen van de twintigste eeuw, is zijn leven lang verbonden aan de Universiteit van Oxford, en waarschuwt  in zijn boeken en essays voor totalitaire ideeën.

Bij zijn oratie ter aanvaarding van het hoogleraarschap in 1958, introduceert Berlin het klassiek geworden concept van ‘negatieve’ en ‘positieve’ vrijheid. Later gepubliceerd in boekvorm als Two Concepts of Liberty.

Van positieve vrijheid is volgens Berlin sprake als mensen ‘meester over zichzelf’ zijn. Doorslaggevend is dat ze ergens welbewust toe besluiten. In deze opvatting, die onder meer wordt verdedigd door Jean-Jacques Rousseau en Immanuel Kant, staat vrijheid gelijk aan zelfbepaling. Autonomie, dat letterlijk betekent dat iemand zichzelf de wet kan stellen. Daartegenover plaatst hij de negatieve vrijheidsopvatting van liberale denkers als John Locke en John Stuart Mill: de afwezigheid van dwang door andere mensen. Mill beschrijft dat het meest puntig in het begin van de klassieke liberale tekst On Liberty, het zogeheten ‘schadeprincipe’: alles mag, zo lang een ander er geen schade van ondervindt. 

Even tussendoor… Meer lezen over Isaiah Berlin en andere grote denkers? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief

Berlin wijst erop dat positieve vrijheid zich gemakkelijk laat misbruiken. Iemand die geen meester over zichzelf is, die bijvoorbeeld te veel drinkt of zich intellectueel niet ontwikkelt, kan daartoe worden gedwongen. Hij is immers onvrij. Maar waar ligt de grens? Berlin wijst op het gevaar van paternalisme, uit goede bedoelingen. ‘Vrijheid gaat niet om mijn wens om door een deur te lopen, maar om de vraag of die deur open is.’

Hoewel Berlin dus het negatieve vrijheidsbeginsel van het liberalisme onderschrijft, zijn er ook essentiële verschillen met de liberale traditie. Hij ziet de samenleving als meer dan een optelsom van individuen; hij benadrukt  dat de mens een sociaal of politiek wezen is. Soms komt zijn positie in de buurt van het republikanisme, dat actief burgerschap onderschrijft. Berlin zag in de republikeinse renaissancedenker Niccolò Machiavelli een inspiratiebron. Hij deelt ook diens afkeer van een door moraliteit gedreven politiek. Berlin verdedigt moreel pluralisme – wat iets anders is dan moreel relativisme. Natuurlijk zijn er ethische principes die boven alles zijn verheven, zoals menselijke waardigheid, maar die laten zich maar moeilijk vertalen tot een eenduidig politiek programma.