Onze zintuigen richten zich niet naar de wereld, maar de wereld richt zich naar ons kenvermogen. Dat inzicht vergeleek Immanuel Kant (1724-1804) zelf graag met de revolutie die Copernicus teweegbracht toen die stelde dat de zon niet om de aarde draait, maar de aarde om de zon. Volgens de Duitse filosoof Marcus Willaschek, auteur van het boek Kant. De revolutie van het denken, maakte Kant naast deze filosofische ook een persoonlijke en een politieke revolutie mee, met gevolgen voor de kenleer, de ethiek en de politieke filosofie.
Marcus Willaschek (1962) is hoogleraar moderne filosofie aan de Goethe Universiteit in Frankfurt en Kant-expert. Als voorzitter van de Kant-commissie van de BBAW, een gerenommeerd onderzoeksinstituut, is hij medeverantwoordelijk voor de academische uitgave van Kants werk.
Menselijke waardigheid
De eerste, persoonlijke revolutie voltrekt zich volgens Willaschek rond Kants veertigste verjaardag, dat wil zeggen rond 1764. De metafysicus en natuurwetenschapper Kant transformeert dan in een ethisch en politiek denker. Dat komt mede door Jean-Jacques Rousseau, van wiens werk Kant zwaar onder de indruk is. De Franse filosoof-schrijver stelt het morele handelen van de mens voorop, en dus niet kennis, intelligentie of status. ‘Centraal in deze ontwikkeling staat de nadruk op de menselijke waardigheid,’ zegt Willaschek. ‘Tegelijkertijd heroverweegt Kant zijn eigen levensstijl en richt hij die volgens zijn eigen regels in. Zo laat hij zich voortaan vroeg wekken, waarna hij direct begint te werken. Ook gaat hij ’s avonds minder uit.’
De tweede, filosofische ommekeer situeert Willaschek in Kants boek Kritiek van de zuivere rede (1781). Dit is de revolutie die Kant zelf beschouwde als de tweede copernicaanse wending. Willaschek: ‘Kant bekijkt de rol van het kennende subject in de menselijke kennis op een nieuwe manier: we nemen een wereld waar die wordt gevormd door onze kennis. Volgens hem kennen we aspecten van deze wereld zoals ruimte, tijd en causaliteit onafhankelijk van de zintuiglijke waarneming, omdat ze teruggaan op onze eigen geest.’
De derde, politieke ommekeer is de Franse Revolutie van 1789. Willaschek: ‘Die heeft Kants politieke denken geradicaliseerd. In de jaren tachtig van de achttiende eeuw verdedigde hij nog de constitutionele monarchie en achtte hij echte democratische participatie van het volk overbodig. In de jaren negentig werd de filosoof een fervent republikein en riep hij op tot algemeen kiesrecht, zij het alleen voor economisch onafhankelijke mannen.’
Doel op zichzelf
Hoe vallen die drie revoluties met elkaar te verbinden? Rond zijn veertigste verandert Kant van een metafysicus en een natuuronderzoeker in een ethisch en politiek denker. Maar het eerste grote werk dat hij vijftien jaar na die persoonlijke revolutie aflevert, leidt tot een revolutie in de kentheorie, niet in de ethiek of politieke filosofie. En pas een kwart eeuw later radicaliseert hij zijn politieke opvattingen.
Toch valt er een duidelijke ontwikkeling te ontwaren in Kants geschiedenis van omwentelingen, denkt Willaschek. ‘In zijn persoonlijke revolutie, halverwege de jaren zestig, kwam Kant tot het besef dat wetenschappelijke kennis geen doel op zichzelf is. Het enige doel op zichzelf is de mens als wezen dat in staat is tot moreel handelen. Maar als morele wetten, zoals Kant gelooft, onvoorwaardelijk en op alle mensen van toepassing zijn, kunnen ze niet enkel op basis van waarnemingen worden gerechtvaardigd. Wie de moraal observeert merkt immers dat mensen verschillend denken over de moraal en dat ze vaak inconsequent handelen. Morele wetten hebben dus een rationele, metafysische basis nodig. Rond 1770 realiseerde Kant zich echter dat de metafysica een solide kentheoretische basis ontbeerde. Daarom werkte hij tien jaar om die basis te leggen. Het resultaat was de Kritiek van de zuivere rede: Kants filosofische revolutie. In dat boek stelt hij dat de basisstructuren van de menselijke cognitie, zoals ruimte en tijd, ook de basisstructuren zijn van de realiteit zoals we die kennen. Van deze structuren kunnen we dus ervaringsonafhankelijke kennis hebben.’
Even tussendoor… Meer lezen over Immanuel Kant en andere grote denkers? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Halverwege de jaren tachtig van de achttiende eeuw bracht Kant volgens Willaschek dit idee over naar de grondslagen van de ethiek en het recht. ‘Morele regels en wetten gelden voor alle mensen, niet omdat ze ons van buitenaf worden opgelegd, maar omdat ze voortkomen uit ons eigen rationele denken. In die zin kunnen we naar morele regels kijken alsof we ze onszelf hebben gegeven. Al in de jaren tachtig van de achttiende eeuw paste Kant dit idee ook toe op de politiek, maar aanvankelijk alleen in een tegenfeitelijke vorm: elk volk zou bestuurd moeten worden volgens wetten die het zichzelf in principe had kunnen geven. De Franse Revolutie van 1789 maakte de filosoof duidelijk dat het volk werkelijk zijn eigen wetten kan en moet bepalen. Zo voltooide zich een ontwikkeling die halverwege de jaren zestig begon met het inzicht in de absolute waardigheid van ieder mens.’
Kant. De revolutie van het denken
Marcus Willaschek
Athenaeum-Polak & Van Gennep
432 blz.
€ 32,50
