Het idee dat we ons moeten richten op het goede en niet te lang moeten stilstaan bij tegenspoed vindt Kieran Setiya simpelweg stupide. ‘Het is een verkeerd uitgangspunt,’ zegt de hoogleraar filosofie aan het Massachusetts Institute of Technology (MIT) in Boston. Het Cambridge-accent waarmee hij spreekt verraadt zijn geboorteland. ‘Je hoort populaire psychologen en coaches roepen dat we ons mooiste leven moeten leven, perfectie moeten manifesteren, en weet ik wat nog meer. Ook Aristoteles raadde ons al aan om de beste versie van onszelf te zijn en zodoende gelukkig te worden. Ik ben het daar niet mee eens. Je kunt beter eens goed naar je ellende kijken.’
Onlangs verscheen Setiya’s boek Het leven is zwaar. Filosofie van de tegenslag. Het boek verscheen al in tien talen, dus het onderwerp lijkt mensen aan te spreken. Dat verbaast Setiya (1976) niet. ‘Mislukking, verdriet, onrecht – niemand ontkomt eraan. Tegenslag is inherent aan het leven, het is onderdeel van de menselijke conditie.’ Natuurlijk zijn er gradaties. Hij ziet zelf ook wel in dat hij geluk heeft gehad; hij werkt aan een vermaard instituut, is gelukkig getrouwd en heeft nooit honger geleden. Maar hij heeft wel sinds zijn 27ste chronische pijn in zijn bekken. De pijn maakt fysiek ontspannen onmogelijk, met name slapen is een uitdaging.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Kieran Setiya (1976) werd geboren in Engeland en is hoogleraar filosofie aan het Massachusetts Institute of Technology (MIT) in Boston. Daarnaast maakt hij de podcast Five Questions, waarin hij hedendaagse filosofen vijf vragen stelt over het leven. Naast zijn academische werk schreef hij de publieksfilosofische boeken Midlife. A philosophical guide (2018), De U-curve. Hoe filosofie kan inspireren om de weg te vinden naar het geluk (2019) en Het leven is zwaar. Filosofie van de tegenslag (2023).
Het motto van Setiya’s boek is een citaat van taalfilosoof Ludwig Wittgenstein: ‘Je doet me denken aan iemand die door een gesloten raam kijkt en tegenover zichzelf niet de vreemde bewegingen van een voorbijganger kan verklaren. Hij weet niet welke stormen daar buiten razen, of dat die persoon slechts met moeite op de been weet te blijven.’ Setiya: ‘Het is een opmerking die de filosoof maakte tegen zijn zus Hermine. De woorden herinneren me eraan dat mensen vaak lijden op manieren die ze niet uiten. Mensen laten meestal niet merken dat ze het moeilijk hebben.’
Setiya herinnert zich het moment dat hij dit ten volle besefte. ‘Het was vlak na de zoveelste behandeling tegen mijn pijn die niet had gewerkt. Ik liep naar buiten, keek naar de voorbijgangers en dacht: jullie hebben geen idee hoeveel geluk jullie hebben, jullie gaan pijnloos door het leven. En jullie nemen het allemaal maar voor lief. Een nogal verbeten gedachte, ik weet het. Maar toen bedacht ik me ineens: ik heb geen idee met welke tegenslagen deze mensen te maken hebben. Misschien is het geen fysieke pijn, maar rouw of eenzaamheid. Als je op je eigen ellende reageert met zelfmedelijden maak je een verkeerde voorstelling van hoe het leven van anderen eruitziet. Je kunt ook je eigen moeilijkheden gebruiken als bron voor solidariteit met anderen, voor de erkenning dat ondanks de verschillen in elk mensenleven, we allemaal te maken krijgen met tegenslag.’ Lijden leidt niet onvermijdelijk tot compassie met anderen, benadrukt hij, dat is te rooskleurig. ‘Maar het draagt wel die potentie in zich.’
Midlifecrisis
Eerst stond Setiya’s pijn los van zijn filosofische carrière. Filosofie was een ontsnapping uit het leven van alledag; hij genoot van de abstracte theorieën die de structuur van de geest en de wereld probeerden te doorgronden. ‘En toen kreeg ik een vroege midlifecrisis. Ik was emotioneel verward, voelde me leeg. Ik vroeg me af: hoe kan ik het gevoel hebben dat mijn leven zinloos is, terwijl ik toch dingen doe die ik waardevol acht? En dan is er natuurlijk ook nog het vooruitzicht op de dood die de toekomst verpest.’ Setiya kreeg behoefte aan een intiemere filosofie, ‘die dichter bij het leven staat’.
Dat resulteerde in het boek Midlife. A philosophical guide (2018). ‘Tal van filosofen hebben nagedacht over zaken als de zin van het leven en hoe je te verhouden tot je sterfelijkheid. Je kunt hun werk dus prima gebruiken als zelfhulp.’ Sommige hoogleraren zullen gruwen van deze uitspraak, lacht hij, omdat populaire boeken over hoe je leven op orde te krijgen iets heel anders zijn dan serieuze filosofische theorieën. ‘Maar filosofie is in de geschiedenis vaak genoeg als manier van leven ingezet.’ Bijvoorbeeld door de stoïcijnen of de existentialisten.
Hij verwachtte wel dat het bij één boek in deze categorie zou blijven, maar nu is er dus ook Het leven is zwaar, waarvan de ondertitel van het Engelstalige origineel luidt: How philosophy can help us find our way. ‘Wat ik interessant vind aan chronische pijn hebben, is dat het je dwingt om de vraag te stellen: als dit niet weggaat, en er dus altijd sprake is van een zeker ongemak, op wat voor soort leven moet ik me dan richten? Wat is een goed genoeg leven onder deze omstandigheden? Dat is een vraag die je ook kunt stellen met betrekking tot allerlei andere tegenslagen – of dat nou rouw of onrecht is – of zelfs tot de absurditeit van de wereld.’
‘Als je geen gist hebt, probeer dan niet om een gerezen brood te bakken’
Een leven zonder ellende bestaat niet, benadrukt Setiya, maar je kunt wel beter met je ellende om leren gaan. Na twintig jaar morele filosofie te hebben gedoceerd en bestudeerd is hij ervan overtuigd dat die ons daarbij kan helpen. Voordat hij daar verder op ingaat, staat hij even stil bij de definitie van morele filosofie. ‘Mensen denken bij die term vaak aan morele verplichtingen, aan strenge richtlijnen over wat je wel en niet mag doen. Maar het is veel meer dan dat. Kort gezegd richt morele filosofie zich op alles wat er in het leven toe doet. Op wat goed voor ons is, welke ambities we zouden moeten koesteren, welke deugden we moeten cultiveren en bewonderen.’
In zijn boek citeert hij in dit verband Plato, die rond 375 voor Christus schreef in De staat: ‘Het gaat hier tenslotte niet om een kleinigheid; het gaat om de manier waarop je moet leven.’ Toch is Setiya geen aanhanger van de filosofie van Plato en van zijn leerling Aristoteles. ‘Dat heeft te maken met hoe ze vervolgens invullen wat een goed leven is. Plato koppelt dat aan rechtvaardigheid, waarna hij een utopische stadsstaat schetst. Maar aan dat soort idealisme heb je weinig. Het verhoudt zich op geen enkele manier tot het onrecht in het hier-en-nu. Aristoteles richt zich in zijn Ethica op eudaimonia, zijn vorm van geluk, het hoogste goed. En dat is een leven dat niet alleen goed genoeg is, maar een leven dat je zou moeten kiezen als je het leven kon kiezen dat je wilde.’ Setiya gooit zijn handen even in de lucht. ‘Maar dat is onhaalbaar. En ook niet noodzakelijkerwijs het beste advies in moeilijke tijden. Vergelijk het met het bakken van een brood, terwijl je geen gist hebt. Wat moet je dan doen? Je kunt proberen om zonder gist iets te maken dat zoveel mogelijk lijkt op een gerezen brood. Maar je kunt ook denken: dat zit er nu niet in, maar ik kan wel proberen om een heel ander, maar ook lekker brood te bakken, dat niet gerezen is.’
Schaamte
Als je niet uitgaat van een ideaal leven, meent Setiya, kun je op een meer oprechte manier het leven nemen zoals het komt. ‘Hedendaagse versies van zelfhulp of van affirmaties – ik ben gezond, ik ben gelukkig, ik ben succesvol – betogen een manier van positief denken die problematisch kan zijn. Ik ben niet tegen zelfhulp, maar schrijf dan wel goede zelfhulp. Streven naar idealen die eigenlijk onrealistisch zijn kan ervoor zorgen dat je je inadequaat voelt en ook een bron van schaamte worden als je die idealen vervolgens niet bereikt.
En meer schaamte kunnen we juist niet gebruiken. ‘Een reden om te schrijven over zoiets als chronische bekkenpijn is dat het iets is waar mensen zich voor schamen. Het is iets waar je niet over praat. Dat geldt ook voor andere moeilijkheden. Mensen vertellen vaak niet dat ze eenzaam zijn en daarmee worstelen, omdat het beschamend is om te zeggen dat je leven niet voldoet aan de verwachtingen van hoe een leven eruit dient te zien.’
‘Er is voor het menselijk lijden geen andere uitweg dan de weg erdoorheen’
Openstaan voor de moeilijkheden in je leven is een manier om af te rekenen met de gemoraliseerde schaamte over die moeilijkheden, zegt Setiya. ‘Dat vind ik fascinerend, want we willen graag wegkijken van ellende, omdat we die en de bijbehorende gevoelens niet in ons leven willen. Maar als je er juist aandacht aan besteedt, kan de ellende veranderen in iets anders. Om dichter Robert Frost te citeren: er is voor het menselijk lijden “geen andere uitweg dan de weg erdoorheen”.’
Een voorbeeld daarvan wil Setiya best geven, maar eerst wil hij een ander punt maken. ‘Ook als er niets anders uit voortkomt, schuilt er alsnog troost in het inzichtelijk maken van wat moeilijk is in het leven. Als je erover praat met anderen, smeed je een band met mensen, wat ook verlicht. Want het probleem bij een tegenslag is vaak dat die je connectie met anderen verstoort, terwijl we juist de relaties met anderen nodig hebben om een goed genoeg leven te kunnen leiden. Bij eenzaamheid is het gebrek aan connectie heel duidelijk. Maar ook bij rouw of ander verdriet voelen mensen zich vaak afgesneden van de wereld, vinden ze het lastig om te communiceren en hebben ze de neiging zich terug te trekken.’
Hij is bij het voorbeeld in kwestie aanbeland. ‘Door goed stil te staan bij mijn pijn kwam ik erachter dat ik niet zozeer de pijn zelf betreur. Natuurlijk is die zeer storend en vervelend, maar vooral omdat die andere dingen bemoeilijkt of onmogelijk maakt, zoals het in contact treden met andere mensen. De pijn kan dusdanig overweldigend zijn dat het lastig is om bijvoorbeeld mijn aandacht bij een gesprek te houden. Dat inzicht heeft mij geholpen: het gaat niet per se om de pijn zelf, maar om de dingen die de pijn me ontneemt.’
Dat klinkt wellicht niet als een opsteker, maar dat was het wel voor Setiya. ‘Na de laatste mislukte behandeling voor mijn pijn had ik het idee dat ik de hoop opgaf. Maar dat was een misvatting. Ik moest niet hopen op een leven zonder pijn, maar op een leven met pijn waarin ik manieren vond om toch sociaal te kunnen zijn. Dat is een realistische manier van hoop, want die manieren kan ik vinden. Ideaal is het niet. Maar wel goed genoeg.’
Het leven is zwaar. Filosofie van de tegenslag
Kieran Setiya
Uitgeverij Nieuwezijds
240 blz.
€ 24,99
