Sanne ten Wolde biedt me een gelukskoekje aan als ik bij haar aan de huiskamertafel ga zitten. Er zit een papiertje in met de vraag: is vrij zijn wel echt leuk? ‘In elk koekje heb ik een andere vraag gestopt,’ zegt Ten Wolde. ‘Zoals: hoe lang ben je jong? Wat maakt jou dezelfde persoon door de jaren heen? Wat heb je als je pijn hebt?’
De gelukskoekjes dienen als gespreksopener in het filosofische café dat Ten Wolde startte op de NHL Stenden Hogeschool en het Mbo Drenthe College, die samen een campus delen. Ten Wolde staat als barista achter de bar, waaraan vijf krukken staan waarop studenten, maar ook docenten, roostermakers en conciërges kunnen plaatsnemen wanneer ze maar willen voor een filosofisch gesprek. Onder vrolijke jarenvijftiglampen filosoferen ze over de vragen die ze in hun verkruimelde koekjes vinden.
Sanne ten Wolde (1990) is filosoof. Ze studeerde filosofie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Van 2018 tot 2023 werkte ze als filosofiedocent op het Leeuwarder Lyceum en Montessori High School in Leeuwarden. In september 2023 begon ze met haar filosofische huiskamercafé.
Toen dit café een succes bleek, richtte Ten Wolde een bedrijf op dat filosofische huiskamercafés aanbiedt op scholen. Ze zocht al langere tijd naar een laagdrempelige manier om jongeren aan het filosoferen te krijgen, vertelt ze. ‘Ik was eerst filosofiedocent op een middelbare school en merkte dat de filosofische gesprekken in de les nooit echt op gang kwamen. Maar in de pauze of tijdens tussenuren hingen er groepjes leerlingen rond het lokaal die in een klein, ongedwongen klimaat blijkbaar wel de ruimte voelden om te kletsen over grote, existentiële vragen.’ Met haar café wil ze precies zo’n gemoedelijke, spontane setting creëren. ‘Om vrij te kunnen denken moet je je veilig voelen.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
‘In een gesprek kun je ontdekken dat je iets anders denkt dan je dacht’
Waarom is het belangrijk dat jongeren leren filosoferen?
‘Volgens mij doen ze dat sowieso al. Filosofie lijkt abstract, maar gaat in de kern altijd over jezelf: wat vind ik belangrijk? Hoe moet ik leven? Iedereen worstelt met zulke vragen. Het is belangrijk om daarover te praten. Wanneer je praat, externaliseer je je gedachten. Ze zitten niet langer star in je hoofd, je ziet ze voor je en je ziet hoe anderen erop reageren. In je eentje kun je er moeilijk achter komen wat je echt denkt. In een gesprek kun je ontdekken dat je iets anders denkt dan je dacht.’
Wat maakt een café tot een veiligere plek om na te denken dan een klaslokaal?
‘In de klas moeten studenten steeds van alles. Ze moeten op een bepaalde tijd aanwezig zijn, leren voor het tentamen, antwoord geven op de vragen van de docent. Het is bovendien eng om hardop over een grote levensvraag na te denken als er dertig anderen meekijken. Zeker als er een kans bestaat dat ze je zullen pesten of uitlachen. Bij een bar kan iemand zelf kiezen of en wanneer hij aanschuift. En iemand mag ook gewoon voor de koffie komen. Zo komt er vaak een jongen langs die de koksopleiding doet en die filosofie te “zweverig” vindt. Maar hij komt wel steeds koffiedrinken en kan het vervolgens niet laten om deel te nemen aan het gesprek. Die terloopsheid wil ik opzoeken. Al roerend in een koffiekopje of frummelend aan een suikerzakje is het makkelijker om over ingewikkelde levensvragen te praten dan als je elkaar recht aankijkt en zegt: zo, nu gaan we een serieus gesprek voeren.’
Filosofie gaat over jezelf, zegt u. Toch zijn de vragen in de gelukskoekjes tamelijk abstract.
‘Ja, dat heb ik expres gedaan. Vragen als “Wat is een thuis?” of “Kan iets lelijks ook mooi zijn?” gaan iedereen aan. Bovendien kun je er ook over meepraten als je het niet prettig vindt om persoonlijke dingen te delen. Het valt me trouwens op dat de gesprekken vrijwel altijd heel concreet worden. Dat is ook niet zo gek. Als je er bijvoorbeeld achter probeert te komen wat echte liefde is, raak je als vanzelf je eigen leven aan. Daarom lees ik graag Michel de Montaigne. Hij zocht in zijn essays naar antwoorden op grote levensvragen door kleine, concrete situaties te onderzoeken. Wat wezenlijk is, is altijd concreet.’
Laat u uw gasten ook weleens zien dat iets u raakt?
‘Ja, en als barvrouw kan dat ook goed. Ik ben meer gesprekspartner dan docent. Ik geef wel eens een anekdote uit mijn eigen leven of ik laat merken dat wat iemand zegt me aan het denken zet. Wat dat betreft doe ik iets anders dan Socrates, die zichzelf vergeleek met een vroedvrouw omdat hij enkel door vragen te stellen kennis bij anderen geboren liet worden. Ik stel niet alleen maar vragen, maar wil ook laten zien dat wat je denkt je leven kan beïnvloeden.’
Rituelen
Ten Wolde is duidelijk gewend om mensen aan het denken te zetten. Elke keer als ze een vraag voorgeworpen krijgt, zegt ze: ‘Ken jij dat niet?’ of: ‘Wat denk jij?’ Ze lacht als ze erop gewezen wordt. ‘Oeps. Maar ik vind het ook leuker om samen te denken.’ In het café is het haar rol om ervoor te zorgen dat het denken gezamenlijk gebeurt. ‘Als barvrouw heb ik autoriteit, maar dan op een terloopse, niet dwingende manier. Als iemand het gesprek domineert, kan ik de aandacht subtiel verschuiven door iemand anders te vragen of hij nog wat wil drinken of door even de koffiemachine schoon te gaan maken. De bar is een ongedwongen plek, maar zit vol rituelen die het contact bemiddelen. Koffie bestellen, koekje soppen, je mengen in een gesprek dat al gaande is: het maakt allemaal deel uit van het barritueel.’
Kan dit samen denken ook mislukken?
‘Ja, soms gebeurt dat. Laatst zat er een meisje dat alleen maar op haar telefoon keek – iets wat anders nooit gebeurt. Af en toe riep ze iets over de criminaliteit in Emmen, maar ze wilde er niet over verder praten als iemand doorvroeg.
Ik denk dat een gesprek minder filosofisch wordt als er iemand bij zit die zichzelf en zijn ideeën niet op het spel durft te zetten. Vorige week voerden we een gesprek over de vraag: wat is een gezonde relatie? Er zat een medewerker van de school bij, die al zo’n dertig jaar samen is met zijn vrouw. Hij vond dat een gezonde relatie eigenlijk een relatie moest zijn zoals hij had, waarbij je lang bij elkaar blijft en altijd voor elkaar vecht. Toen ik hem vroeg of het altijd gezond is om voor een relatie te vechten, zei hij: “Ik kan wel zien dat jij iemand bent die te snel opgeeft.” Hij wilde duidelijk niet echt over die vraag nadenken. Ik merkte dat ik geraakt was door wat hij over mij zei. En dat zette me weer aan het denken: waarom vond ik dat zo vervelend?’
U zei eerder dat een goed filosofisch gesprek je moet raken. Is er een verschil tussen filosofisch geraakt worden en geraakt worden door een opmerking als ‘jij bent iemand die te snel opgeeft’?
‘Ik denk het wel. De opmerking van die medewerker veroorzaakte een soort verstarring. Een vooroordeel doet pijn omdat het je vastzet in een frame dat niet bij je past. Ik had het gevoel dat ik me eerst daaraan moest ontworstelen voordat we verder konden met het gesprek. Als je filosofisch geraakt wordt, komt er juist iets in beweging. Je voelt: nu gebeurt er iets. Je brengt iets aan het licht waarnaar je eerder misschien niet wilde kijken. Dat is niet altijd leuk. Soms kom je erachter dat het leven dat je leeft misschien niet bij je past. De Deense filosoof Søren Kierkegaard zei dat de waarheid vaak eerst verschrikkelijk is en daarna pas mooi.
‘Als iemand dominant is, verschuif ik de aandacht door de koffiemachine schoon te maken’
Wat ik bijzonder vind aan een filosofisch gesprek is dat je de waarheid niet in je eentje onder ogen hoeft te komen. Filosofie is een opheffing van eenzaamheid. Laatst zat er een meisje aan de bar dat met haar ouders niet over persoonlijke dingen kan praten. Zij wilde ontslag nemen van haar werk, maar wist niet hoe ze dat moest aanpakken, want ze had een dwingende baas die haar niet wilde laten gaan. Aan de bar kon ze er wel over praten, en dat hielp. Het gesprek had haar gedachten in beweging gebracht, zei ze achteraf.’
Er komen mensen van allerlei leeftijden aan de bar zitten. Merkt u verschil in de manier waarop oudere en jongere mensen filosoferen?
‘Jonge mensen zijn iets opener. Dat is ook logisch. Filosoferen gaat over hoe je moet leven en hun toekomst ligt nog open. Ik denk dat oudere mensen wat banger zijn, omdat ze misschien ontdekken dat ze het verkeerde leven hebben gekozen. We willen allemaal graag dat we het goede antwoord leven.’
Ten Wolde is even stil en zegt dan: ‘Soms vraag ik me af: moet ik niet een bord ophangen met een paar regels die uitleggen hoe je een goed filosofisch gesprek voert?’
Of mag een filosofisch gesprek gewoon mislukken?
Lachend: ‘Ja, waarschijnlijk zou ik toch geen regels kunnen bedenken die uitleggen wat iets tot een goed filosofisch gesprek maakt.’ Daarna vervolgt ze: ‘Het doet me denken aan wat de Duitse filosoof Immanuel Kant over schoonheid zei. Hij meende dat we de wereld normaal gesproken vooral proberen te kennen en te doorgronden. Dat doen we door middel van vaststaande regels. We zien iets van hout en met vier poten, en ons verstand plakt daar vervolgens het label “tafel” op. Maar schoonheid kent geen van tevoren bepaalde regels. We kunnen niet uitleggen waarom we iets mooi vinden. Het is gewoon zo. Je ervaart iets wat je niet kunt indelen in een bepaalde categorie en er komt iets in beweging. Volgens mij werkt het net zo met een filosofisch gesprek.’
