God is dood en de wereld is zinloos, dacht Friedrich Nietzsche (1844-1900). Daarom staat de Duitse filosoof bij veel mensen bekend als een nihilist. Maar Nietzsche probeert de samenleving juist te genezen van het nihilisme, vertelt de Franse filosoof Balthasar Thomass via een Zoom-verbinding vanuit zijn huis in Parijs. Want de dood van God is niet de oorzaak van het nihilisme – het geloof in God is zelf nihilistisch. Thomass: ‘De nihilist heeft een onechte wereld nodig, een god, omdat hij niet gelooft in de werkelijkheid.’ Omdat mensen geen betekenis weten te vinden in de werkelijkheid, creëren ze ficties en mythologieën en presenteren die als de waarheid.
Balthasar Thomass (1967) is jazzpianist en filosofiedocent. Hij is de bedenker en samensteller van de boekenserie ‘Leven in de filosofie’. Daarvoor schreef hij naast Met Nietzsche aan de keukentafel ook een boek over de denkwijzen van Spinoza, Être heureux avec Spinoza.
Maar hoe vind je volgens Nietzsche dan wel betekenis in een betekenisloze wereld? Daarover schreef Thomass het boek Met Nietzsche aan de keukentafel. ‘Volgens Nietzsche hebben we niet zo’n gefabriceerde betekenis nodig die we vinden in grote metafysische systemen,’ legt hij uit. ‘Om voorbij te gaan aan nihilisme, moet je het doorstaan. Je moet de volslagen zinloosheid van de wereld doorleven – je moet oog in oog komen te staan met het nihilisme – en je eigen betekenis creëren.’
Het klinkt als een paradox: de wereld is zinloos, dus moeten we onze eigen betekenis creëren. Is er nou wel of geen betekenis?
‘Nietzsche gebruikt de kunstenaar als voorbeeld: de übermensch – degene die zijn of haar eigen betekenis weet te creëren – is een kunstenaar. Je kunt een schilderij maken van de banaalste of lelijkste dingen, je kunt geweldige foto’s maken van een parkeerplaats of een vuilnisbelt, en op die manier betekenis creëren uit zinloosheid.’
Betekenis creëren uit zinloosheid?
‘Nietzsche is een filoloog, een professor van antieke talen en teksten. In sommige extreme gevallen interpreteren filologen talen waarvan we niet zeker weten hoe die werkten, zoals Egyptische hiërogliefen. Filologen nemen die betekenisloze tekens en stoppen er vervolgens betekenis in: ze geven een interpretatie. De werkelijkheid heeft geen betekenis, betekenis komt van de interpretatie. De kunstenaar is iemand die de werkelijkheid interpreteert en er een perspectief op biedt.’
Het is nogal een opdracht die Nietzsche ons geeft: creëer je eigen betekenis.
‘Dat is het probleem met Nietzsche, het is heel makkelijk om te zeggen: creëer je eigen betekenis. Maar het is een moeilijke taak. Is iedereen daartoe in staat of vragen we dan te veel van mensen? Ik weet het niet.’
Tekst loopt door onder afbeelding
Kan kunst helpen?
‘Kunst speelt in onze samenleving niet meer de rol die het had in Nietzsches tijd, waarin musea en operahuizen de moderne kerken waren. Kunst heeft zijn glans verloren, het is alledaags geworden door Netflix, YouTube, Spotify.’
Is het niet juist goed dat kunst toegankelijker is geworden voor een breder publiek?
‘In de jaren zeventig nodigden mensen elkaar thuis uit, ze deden de lichten uit en gingen samen naar Pink Floyd luisteren alsof het een kosmische ervaring was. Nu hebben mensen een playlist op Spotify op de achtergrond aanstaan. Het idee dat muziek ons leven of onze samenleving kan veranderen leeft niet meer. Wat worden kunstenaars tegenwoordig genoemd? Content creators. Het is verschrikkelijk.’
Zijn er leefregels voor een nietzscheaans leven?
‘Ja, en veel ook. Een van de belangrijkste is Nietzsches kritiek op ressentiment, vooral de verwoestende krachten daarvan. We koesteren allemaal wrok: naar onze ouders, ex-geliefden, partners, de maatschappij, de overheid, rijke mensen, immigranten. De lijst is eindeloos.
Nietzsche zet daar een affirmatie van het leven tegenover: we moeten ja zeggen, in plaats van nee. Welke houding nemen we aan tegen de dingen die we haten, dingen waarvan we walgen of die ons depressief maken? Moeten we daar tegenin gaan, ertegen vechten, het veroordelen en bekritiseren? Of moeten we er afstand van nemen en iets anders gaan doen? Nietzsche pleit voor dat laatste. Ja-zeggen betekent dus niet dat je overal maar ja op zegt, het betekent dat je iets nieuws gaat construeren in plaats van zaken te bekritiseren. In plaats van nee te zeggen tegen het ene, zeggen we ja tegen het andere. Je kunt een heel leven spenderen aan het bekritiseren van dingen, en natuurlijk zijn er soms zaken waar je je tegen moet verzetten, maar het is belangrijker om er iets anders voor in de plaats te bouwen – iets te vinden waar je wél in gelooft.’
Even tussendoor… Meer lezen over Nietzsche en andere grote denkers? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Klinkt erg positief.
‘Daar stoor ik me ook echt aan. Het klinkt als een mantra uit Silicon Valley, of als die slogan van Nike: Just Do It. Maar het is veel complexer dan dat. Voor Nietzsche hoort negativiteit bij de affirmatie van het leven. Lijden is een onvermijdelijk deel van het leven. Dat betekent niet dat we het leven moeten opgeven, we moeten accepteren dat het er onderdeel van is. Je zult troosteloosheid, wanhoop en betekenisloosheid moeten doorstaan om gelukkig te worden. Geluk en lijden zijn immers twee kanten van dezelfde medaille: alleen als je diep kunt lijden, kun je ook diep geluk voelen. De persoon die pijn koste wat kost probeert te vermijden, zal nooit echt gelukkig zijn.
Het is wel Nietzsches bedoeling om de negativiteit te overwinnen. Dus in plaats van te blijven hangen in ressentiment of nihilisme, zegt Nietzsche: wat geeft jou een gevoel van kracht? Wat zorgt ervoor dat jij je levendiger voelt? En wat kun je daarmee bouwen? Dat is een krachtig idee, ook al klinkt het een beetje als een Nike-slogan.’
Met Nietzsche aan de keukentafel
Balthasar Thomass
vert. Ellis Booi
Meulenhoff
€ 20,99
