Eigenlijk voldoet onze taal niet om over het denken van de Franse filosoof Henri Bergson te praten, zegt zijn biograaf Emily Herring. Met onze woorden knippen we de werkelijkheid, die ondeelbaar en constant in verandering is, op in statische concepten. Maar Bergson probeerde die veranderlijkheid juist te doordenken. Als je Bergsons filosofie wil uitleggen loop je dus tegen de beperkingen van de taal aan – iets waar Bergson zelf ook mee worstelde.
Bergson (1859-1941) was bij leven de beroemdste filosoof ter wereld en een internationale superster, schrijft Herring in haar biografie, die nu in een Nederlandse vertaling verschijnt. Hij won de Nobelprijs voor Literatuur, en toen hij lezingen kwam geven in New York leidde dat tot verkeersopstoppingen op Broadway. Toch raakte de Franse denker aan het einde van zijn leven langzaam in de vergetelheid. Het is hoog tijd om hem daar weer uit te halen, vindt Herring.
Emily Herring is een Britse schrijver en journalist. Ze studeerde filosofie aan de Sorbonne-universiteit in Parijs en promoveerde in de wetenschapsfilosofie en -geschiedenis aan de Universiteit van Leeds. Henri Bergson is haar eerste boek.
Wat was er vernieuwend aan de filosofie van Bergson?
‘In de westerse filosofie heerste lange tijd het idee dat wat onveranderlijk en eeuwig is, een hogere ontologische status heeft dan wat verandert. Denk bijvoorbeeld aan Plato, die zegt dat filosofen kennis moeten nemen van de Ideeën, de onveranderlijke essenties van de dingen om ons heen. Bergson draait dat om en zegt dat verandering juist werkelijker is dan het onveranderlijke.
Neem bijvoorbeeld hoe we omgaan met tijd. Om die te kunnen meten en gebruiken zetten we hem stil en hakken hem op in seconden, minuten en uren – terwijl de tijd eigenlijk constant in beweging is. Dit illustreert Bergson met een gedachte-experiment: stel je voor dat de aarde in twaalf uur om zijn as gaat draaien in plaats van vierentwintig, en dat alle andere natuurfenomenen mee versnellen. Op fysisch vlak zouden we geen verandering waarnemen, want alle natuurkundige fenomenen zijn mee veranderd. Maar, zegt Bergson, ons bewustzijn zou ons al snel vertellen dat de dag korter is geworden. Die kwalitatieve ervaring van tijd, in tegenstelling tot de wetenschappelijke, kwantitatieve benadering, noemt Bergson durée, een centraal begrip in zijn filosofie.’
U schrijft dat Bergson een internationale superster was. Wat maakte hem zo populair?
‘Bergson was van mening dat filosofen in alledaagse taal moeten spreken, zonder ingewikkeld jargon. En hij schijnt een extreem getalenteerde spreker te zijn geweest. Bezoekers van zijn colleges aan het Collège de France in Parijs, die vrij toegankelijk waren, beschrijven die toespraken als betoverende ervaringen. Bergson kon je in zijn lezingen bijna in trance doen geraken.’
Creatieve evolutie
Het hoogtepunt van Bergsons roem viel ongeveer samen met het verschijnen van zijn boek De creatieve evolutie in 1907, waarin hij zijn concept van durée en verandering toepast op de evolutieleer. Toentertijd was er veel debat over de evolutietheorie, vertelt Herring. ‘Veel mensen waren bezorgd omdat de evolutietheorie een mechanistische en op toeval beruste verklaring van natuurlijke processen geeft. Bergson komt daarentegen met een optimistisch perspectief op de evolutie als een creatief proces van constante verandering dat ons steeds meer vrijheid geeft.’
Hoe leidt evolutie volgens Bergson tot vrijheid?
‘Volgens Bergson moeten we ons bewustzijn beschouwen als een product van de evolutie. Net als het dier heeft de mens instincten, maar om zich optimaal te kunnen aanpassen aan zijn omgeving is bij de mens het verstand ontstaan. Daardoor kunnen we statisch en ruimtelijk denken, en onze omgeving naar onze hand zetten. Het geeft ons de mogelijkheid om niet direct op een prikkel van buitenaf te reageren, maar te reflecteren en weloverwogen keuzes te maken. Daarbij kunnen we gebruikmaken van ons geheugen, van de informatie die we aan elkaar doorgeven door middel van taal en schrift, en van onze verbeelding. Hoe verder ons verstand en ons zenuwstelsel zich ontwikkelen, hoe beter we kunnen delibereren over onze keuzes, dus hoe meer vrijheid we krijgen.’
Maar Bergson verzet zich met zijn idee van durée toch juist tegen het mechanische denken van het verstand?
‘Ja, maar Bergson ontkent niet dat die manier van denken nuttig is, want zonder het verstand zouden we niet kunnen meten en vergelijken. Maar we beschouwen het verstand vaak als een vermogen om pure kennis te verkrijgen, terwijl het vooral een hulpmiddel is om onze omgeving naar onze hand te zetten. We hebben ook toegang tot een vorm van niet-verstandelijke kennis, in de vorm van instinct of intuïtie, die meer verbonden is met de beweging van het leven zelf.’
Aan het einde van zijn leven raakte Bergson in de vergetelheid. Hoe kwam dat?
‘Er zijn een aantal mogelijke verklaringen. Allereerst veranderde de wereld drastisch tijdens de Eerste Wereldoorlog. Wat voor de oorlog nog beschouwd werd als opwindend en avant-garde, zoals de filosofie van Bergson, was dat daarna niet meer. Ook stopte Bergson in 1914 vanwege zijn gezondheid met de colleges die zo bijdroegen aan zijn populariteit. Dat viel toevallig samen met de opkomst van een nieuwe generatie filosofen die zijn filosofie wegzetten als irrationeel en onwetenschappelijk, zoals de Britse logicus Bertrand Russell. Wat trouwens onzin is, want Bergson was zeer goed ingelezen in de wetenschappelijke bevindingen van zijn tijd.’
Wat hebben we nu nog aan het denken van Bergson?
‘Net als Bergson leven we in een tijd waarin veel mensen bang zijn dat mechanisatie en kwantificatie toegepast worden op de verkeerde gebieden en dat we daardoor een deel van onze menselijkheid verliezen. Toen gebeurde dat in de psychologie en de evolutietheorie, nu zijn we bang voor kunstmatige intelligentie en algoritmes die onze levens in verhandelbare data stoppen. Bergson laat zien dat het leven nooit helemaal in kwantificeerbare data te vertalen is.’
Henri Bergson. Een biografie
Emily Herring
Ten Have
304 blz.
€ 27,99
