Henri Bergson

Henri-Louis Bergson is een twintigste-eeuwse Franse filosoof en is vooral bekend om zijn concept van durée. Tijd, leven en verandering zijn belangrijke thema’s in het denken van Henri Bergson.

Henri Bergson ziet het natuurwetenschappelijke denken dat alles wil meten en kwantificeren zich verspreiden over alle gebieden van het menselijk leven. Hij besluit zich te verzetten tegen deze ‘verwetenschappelijking van de wereld’: de menselijke ervaring is volgens hem te complex om volledig in dit kwantificerende denken te passen. Een toenemende pijn moeten we bijvoorbeeld niet vergelijken met een geluid dat steeds harder klinkt, maar kunnen we beter beschouwen als een symfonie waarin steeds meer verschillende instrumenten te horen zijn, zo denkt Henri Bergson.

Een goed voorbeeld van een thema waar Bergson zich verzet tegen het wetenschappelijke denken is de tijd. Hij vindt de heersende opvatting dat tijd uit losse momenten, minuten of uren zou bestaan, die elkaar opeenvolgen, te ruimtelijk. De werkelijke ervaring van tijd is volgens Bergson veel rijker dan deze kloktijd, schrijft hij in Tijd en vrije wil. Momenten kun je niet loshakken uit de tijd en naast elkaar plaatsen, zoals je blokken achter elkaar kunt zetten, maar ze stromen in elkaar over, zoals kleuren in een kleurenspectrum. Bovendien beïnvloeden deze momenten elkaar continu. Dit alternatieve concept van tijd noemt Henri Bergson durée, of duur, en is een sleutelbegrip in zijn filosofie.

Ook het bewustzijn kan het best begrepen worden in de context van durée, denkt Bergson. Alles wat het bewustzijn ervaart gebeurt namelijk tegen een achtergrond van gedachten en herinneringen die op elkaar inhaken, en zo de ervaring van het nu beïnvloeden. Heden, verleden en toekomst lopen in het ogenblik in elkaar over, schrijft Henri Bergson.

Met zijn concept van durée verzet Bergson zich ook tegen het noodzakelijk determinisme van de natuurwetenschappers uit zijn tijd. Want als de tijd niet op te delen is in verschillende losse momenten, kan één zo’n los moment ook niet één ander los moment tot gevolg hebben. Het verleden werkt altijd door in het heden, tegelijkertijd is het heden altijd nieuw en onvoorspelbaar. We kunnen een gebeurtenis nooit opnieuw op precies dezelfde wijze beleven. Spontaniteit is derhalve een essentieel onderdeel van het leven, denkt Bergson, en ook het menselijk handelen is daarom vrij.

In zijn hoofdwerk L’Évolution créatrice (De creatieve evolutie) past Bergson die spontaniteit van het leven toe op de evolutieleer van Charles Darwin: ook die verloopt niet volgens een vooraf bepaald patroon, maar in een proces van constante en ondeelbare verandering, waarin telkens iets nieuws kan ontstaan. De drijvende kracht achter deze evolutie, en dus het leven, noemt Henri Bergson élan vital.

Vervolgens schrijft Bergson dat het elán vital zich op drie manieren manifesteert: als onbewust leven, als instinctief bewustzijn en als verstandelijk bewustzijn. Waar bij planten het bewustzijn sluimert, overheerst bij dieren het instinct, waardoor die goed aangepast zijn voor de overleving van hun soort. Menselijke intelligentie is overwegend analytisch, het kwantificeert en deelt de werkelijkheid op. Uit pragmatisch oogpunt werkt dat analytische denken heel goed, want het stelt de mens in staat om werktuigen te maken en de wereld naar zijn hand te zetten. Maar met analytisch denken alleen kun je het leven, dat ondeelbaar en constant in verandering is, niet begrijpen. Al lees je honderd boeken over pianospelen, je leert het pas echt als je zelf regelmatig de toetsen aanraakt.

Even tussendoor… Meer lezen over Bergson en andere grote denkers? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Daarom is intuïtie volgens Bergson de enige juiste filosofische methode om tot ware kennis te komen. Door middel van de intuïtie duik je in de durée van het leven, in plaats van deze van buitenaf te analyseren, aldus Henri Bergson.

Waarom lachen we? Ook bij het antwoord op die vraag komt Bergson weer uit bij zijn kritiek op het mechanische denken: als een levend wezen zich als een machine lijkt te gedragen. Zo schieten we in de lach als het personage van Charlie Chaplin zich in de film Modern Times verliest in zijn mechanische fabrieksarbeid en als een dolle schroefjes blijft aandraaien – ook daar waar geen schroefjes zitten, zoals op de neuzen en tepels van zijn collega’s. In zijn essay Lachen schrijft Bergson dat de lach een sociale functie heeft: mensen die dreigen in te slapen of te verstarren in routines worden zo door anderen bijgestuurd. Daarbij is de lach, die meer met intuïtie dan een ‘daad van nadenken’ te doen heeft, meestal genadeloos en vernederend, denkt Henri Bergson. Lachen is volgens hem altijd uitlachen.

Henri Bergson trekt bij leven een groot publiek, en beïnvloedt denkers als Merleau-Ponty, Sartre, Levinas en de Amerikaanse pragmatist William James. In 1927 mag hij zelfs de Nobelprijs in ontvangst nemen voor zijn bijdrage aan de wereldliteratuur. Toch raakt hij na zijn dood in 1941 enigszins in de vergetelheid. Hier zijn verschillende verklaringen voor, zoals dat de wetenschap waar Bergson zich tegen afzet gedateerd raakt, en de groeiende invloed van Duitstalige denkers als Heidegger en Husserl op het Franse denken.

De interesse in Bergson neemt echter weer toe als Gilles Deleuze in zijn boek Le bergsonisme (1966) Bergsons methode van intuïtief denken presenteert als alternatief op het beeld van het denken vanuit een van zijn omgeving geïsoleerd subject. In het Nederlandse taalgebied wordt het denken van Bergson vooral uitgedragen door denkers als Hendrik Josephus Pos, Hein van Dongen en Jan Bor.