Nepnieuws is overal. Wanneer is de waarheid uit het zicht geraakt? De Amerikaanse moraalfilosoof Susan Neiman vertelt welke ideologieën ons in de weg zitten.
4 december 2016. Een 28-jarige man rijdt 800 kilometer naar Comet Ping Pong, een pizzeria in Washington, D.C. Hij schiet een paar keer in het wilde weg met zijn machinegeweer, en geeft zich zonder verzet over.
Dit is Pizzagate. Op internetfora circuleerde het idee dat presidentskandidaat Hillary Clinton en haar campagneleider John Podesta vanuit deze pizzeria een netwerk voor kinderprostitutie zouden leiden. In de kelder zouden kinderen worden vastgehouden en mishandeld. Het bewijs? In gelekte mails van Podesta kwam vaak het woord ‘kaaspizza’ voor, een codewoord voor kinderporno, redeneerde men.
Tekst loopt door onder afbeelding
Fotografie: Merlijn Doomernik
De Pizzagate-schutter, Edgar Maddison Welch, verklaarde later in de gevangenis dat hij zelf onderzoek had willen doen naar Pizzagate. Maar nu had hij spijt van zijn overval. ‘Ik wilde iets goeds doen, maar het ging helemaal verkeerd.’
Hiermee stopte het fake news niet: het vermoeden onder sommige aanhang-ers van de conspiracy theory was nu dat Welch door progressieve media was ingehuurd als acteur om de theorie ongeloofwaardig te maken.
Hoe is het om te leven in een wereld waarin de feiten zo worden gemanipuleerd? Verliest de wereld aan stabiliteit als er een loopje wordt genomen met de waarheid? Voelen we ons er minder thuis? En is het mogelijk om je te wapenen tegen fake news? Wordt de wereld dan minder vloeibaar?
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Deze vragen legde ik voor aan de Amerikaanse denker Susan Neiman, die net een pamflet over dit onderwerp schreef: Verzet en rede in tijden van nepnieuws. We zaten samen op een bankje in de herfstzon en dronken koffie die we mee hadden genomen.
Ideologieën
Neiman schetst hoe de weg voor Trump werd geplaveid door een reeks historische gebeurtenissen die het steeds gewoner maakten om met weinig respect met de waarheid om te gaan. Ronald Reagan, ‘een tweederangsacteur die de wereld als een filmdecor beschouwde’, droeg daar veel aan bij.
Tekst loopt door onder afbeelding
Fotografie: Merlijn Doomernik
Maar wat vooral aan het fake news ten grondslag ligt, benadrukt ze, is het denken, de filosofie, de ideologieën waar we in leven. En die zijn zo vanzelfsprekend dat we vaak niet zien hoezeer die ons in hun greep houden. Neiman benoemt een aantal – met elkaar samenhangende – ideologieën. Wat ze gemeen hebben, is het wantrouwen dat eruit spreekt jegens waarden als rechtvaardigheid en ook waarheidsliefde. Die zijn alleen maar een maskering van een onderliggende wil tot macht. Het gaat uiteindelijk om eigenbelang.
Een van de krachtigste ideologieën van deze tijd is het neoliberalisme, een manier van denken waarin alle waarden zijn gesneuveld om slechts de zogenoemde marktwaarden over te laten. ‘Het is opvallend om te zien dat iedereen de neoliberale waarden deelt, zelfs de mensen van links. Laatst sprak ik ergens over de toekomst van de sociaal-democratie. Een van de belangrijkste politici daar zei tegen me: we moeten de partij worden van de working class. We moeten kijken wat hun belangen zijn.
Toen zei ik: ik kom uit de middenklasse, en ik vind sociale rechtvaardigheid belangrijk. Het gaat me niet om mijn belangen, maar om dat principe.’
Hoe komt het dat zelfs linkse politici niet meer zien dat het mensen gaat om dit principe, en niet om hun eigenbelang?
‘We zijn allemaal kinderen van Marx, links én rechts. Marx kon een geweldige en bevlogen schrijver zijn als hij sprak over wat mensen bewoog: niet het kapitaal, maar de morele claim dat we af moeten van de sociale onrechtvaardigheid. Iedereen heeft het recht op vrijheid, gelijkheid en broederschap – of zusterschap.
Maar Marx had ook een andere kant. Hij sprak in zeer tribale termen over het proletariaat. Plotseling had hij het niet meer over die mooie waarden. Hij keek alleen naar de principes van die stam. They need more stuff!
Marx toonde zich daarmee een materialist. De wereld en haar bewoners werden gedreven door eigenbelang; idealen waren maar hypocriete claims om te maskeren dat het je uiteindelijk alleen maar om de macht gaat.’
In onze tijd heeft het postmodernisme volgens Neiman bijgedragen aan de ontmanteling van het geloof dat er naast marktwaarden andere waarden bestaan. ‘Het postmodernisme is een manier van denken die begon bij de linkse bevlogen beweging, die elke waarheidsaanspraak ondermijnde uit naam van de onderdrukte volkeren en onderdrukte groepen, zoals vrouwen. Was niet elk moreel ideaal een uitdrukking van macht, van een poging om de onderdrukte volkeren nog meer te knechten?’
Het zijn juist die gedachten vanuit het linkse hart, zegt Neiman, die rechts in de kaart speelden. Alles werd relatief, nieuws was toch maar fake news – bij ontstentenis van een waarheidsaanspraak was het enige wat telde de wil tot macht. ‘De grote voorganger van het postmodernisme, Michel Foucault, had een verderfelijke opvatting over waarheid. Alle aanspraken op waarheid, zei hij, zijn niet meer dan een uitdrukking van macht.’
Is die manier van denken kenmerkend voor deze tijd?
‘Die manier van denken is nu wel heel dominant geworden, maar op zich zijn de gedachten niet nieuw. Foucault is eigenlijk niet meer dan de zoveelste versie van Thrasymachus, de sofist uit Plato’s eerste boek van De Republiek. Rechtvaardigheid, zegt hij, is niets anders dan dat wat in het voordeel van de sterkere is. Sinds de vijfde eeuw voor Christus staat er af en toe weer een jonge gast op die dit verkondigt.
Een andere moderne Thrasymachus is Carl Schmitt, een nazi-jurist die door linkse denkers is omarmd. Er is geen moraal in de politiek, zegt hij, er zijn alleen vrienden en vijanden. Linkse filosofen mogen maar wat graag selectief uit zijn werk citeren, omdat ze op zoek zijn naar een antiliberale denker – iemand die tenminste niet die verfoeilijke universele claim aanhangt uit koloniale tijden. Maar daarvoor gaan ze wel naar een antimodernist, een presocraat zelfs.
Links is gevangen door deze filosofen. Het universele denken is een farce, horen we tegenwoordig; er zijn alleen maar verhalen en perspectieven. Er zijn alleen maar pogingen tot macht, en verhalen om die te legitimeren – de waarheid en de moraal bestaan niet meer.’
Alles goed en wel, maar u wilt toch niet beweren dat Trump het postmodernisme heeft bestudeerd?
‘Net als iedereen is hij een kind van zijn tijd. Daar hoef je het postmodernisme niet voor te bestuderen. Die teksten zijn ook veel te ingewikkeld om zomaar te lezen – niet alleen die man zal er moeite mee hebben. Maar er is ook een grote groep mensen die er wel mee heeft kennisgemaakt, en die ziet niet in hoe verderfelijk dit relativisme is. Een van de grootste denkers van de postmoderne wetenschap heeft dat ook erkend: Bruno Latour zegt zelf dat zijn manier van denken de weg heeft gebaand voor het verlies aan waarheid in de discussies over het klimaat. En de Republikeinse strateeg Frank Luntz zegt expliciet dat het postmoderne inzicht dat er geen wetenschappelijke zekerheid bestaat tot een bijzonder belangrijk punt moet worden gemaakt in het debat over klimaatverandering.’
Is er een alternatief voor de goede bedoelingen van postmodern links? Hoe kunnen we op een goede manier onderdrukte volken en groepen een betere plek geven?
‘Ook ik vind het nodig om de verhalen te laten zien die de zogenoemde postcolonial studies onder de aandacht willen brengen, maar we moeten daarmee het idee niet opgeven van de waarheid, van universele menselijkheid. Het gevaar van deze identiteitspolitiek is dat er ook achtergestelde blanke mensen opstaan, die op hun beurt zeggen op te komen voor hun ras, door zich als slachtoffer te profileren of ook door geweld. Ik stel daar de universele mensenrechten tegenover, niet de rechten voor een stam. Vroeger zongen we All men are slaves till their brothers are free. Zo steun ik ook Black Lives Matter. Niet omdat het mijn stam is, maar omdat ik om ze geef als mensen, en ik wil opkomen voor rechtvaardigheid.’
Tekst loopt door onder afbeelding
Fotografie: Merlijn Doomernik
Genen
Een derde ideologie die ons bepaalt, naast het postmodernisme en het neoliberalisme, is volgens Neiman de evolutionaire psychologie. ‘Daarin vind je ook die twijfel aan morele principes. Uiteindelijk gaat het erom onze genen te verspreiden. Dat idee moet je accepteren, of je nu links of rechts bent. Anders krijg je het verwijt dat je een creationist bent en de evolutieleer verwerpt. Terwijl Darwin het nooit zo heeft gezegd! Het is niet meer dan een speculatief idee, dat niet wordt bevestigd door de wereld.
Het enige voorbeeld van iemand die werkelijk leeft volgens die ideologieën is de man in het Witte Huis. Hij is een uitdrukking van alle ideologieën die ons bepalen. Als hij het over waarheid heeft, gaat het eigenlijk over macht. Hij laat zich verder louter leiden door materiële waarden, en hij lijkt ook nog eens – heel darwinistisch – zo veel mogelijk kopieën van zichzelf te willen maken, of in elk geval van zijn naam, die hij op alle torens zet die hij bouwt.’
Is er nog hoop?
‘De toekomst kunnen we niet voorspellen. Gegeven onze onwetendheid, hebben we twee opties, zo zei Kant. We kunnen ervoor kiezen om te geloven dat de wereld beter gemaakt kan worden door een gemeenschappelijke inzet, of we kunnen alles uit onze handen laten vallen en op een onbewoond eiland gaan leven. Het geloof in de mogelijkheid om de wereld beter te maken is een redelijk geloof. Alleen als je uitgaat van die onbewijsbare stelling, kun je moreel en politiek handelen.
Vaak is mij verweten dat ik naïef ben. Maar dat ben ik niet. Ik ben geen optimist, die leeft met de zekerheid dat het goed zal komen. Wat ik koester is hoop. Want die hoop geeft ons de kracht om de wereld te verbeteren – hoe moeilijk dat ook is.’