‘Volgens Nietzsche is de moraal een machtsstrijd’

‘De beste manier om je in het complexe denken van iemand te verdiepen is het vertalen,’ zegt Maarten van Buuren, en hij weet waarover hij het heeft. De voorbije jaren vertaalde de emeritus hoogleraar Franse letterkunde aan de Universiteit Utrecht zowat het hele werk van Spinoza en nu is hij bezig met dat van zijn lievelingsfilosoof Friedrich Nietzsche. ‘Spinoza schreef in het Latijn,’ gaat hij verder, ‘geen makkie dus, maar Nietzsche doet daar niet voor onder. Het verraderlijke is de wijze waarop hij zijn denken verpakt in metaforen en in een literaire stijl. Nietzsche wist precies welk woord hij in welke context wilde gebruiken. Als vertaler moet je deze context volledig begrijpen en er dan een Nederlands woord voor vinden. Geen ander werk heeft ooit zoveel energie van me gevergd, maar de voldoening is er dan ook naar.’

Van Buuren heeft een twinkeling in zijn ogen terwijl we praten over zijn eerste Nietzsche-vertaling, Voorbij goed en kwaad (Jenseits von Gut und Böse). De nieuwe vertaling maakt deel uit van een initiatief van uitgeverij Boom om meerdere werken van de Duitse filosoof in nieuwe vertaling of herziene uitgave uit te brengen. Van Buuren verzorgt ook het nawoord. ‘Traditioneel zegt men altijd dat Aldus sprak Zarathoestra het hoogtepunt van Nietzsches oeuvre is,’ zegt Van Buuren. ‘Dat boek schreef hij nadat hij in een geestelijke crisis terecht was gekomen toen zijn relatie met Lou Andreas-Salomé was stukgelopen. Samen met zijn beste vriend Paul Rée was zij naar Berlijn vertrokken. Hij noemde het boek zijn grote evangelie, en daar heeft het inderdaad veel van. Het irriteert me, omdat er een profetentoon van uitgaat – en die heb ik te vaak gehoord in Maassluis, waar ik geboren ben. Van bijbelteksten moet ik niets hebben.’

‘Nietzsche was kapot door het verraad,’ zegt Van Buuren, ‘en dus beklom hij in de gedaante van Zarathoestra zijn berg en liet hij zijn galmende stem over het gepeupel neerdalen: “Wie denken jullie wel dat jullie zijn, stelletje onderkruipers?” Zo zette hij zich als übermensch over zijn teleurstelling heen.’ Met het begrip ‘übermensch’ doelde Nietzsche op wat een mens kan zijn als hij niet zo vastzat in ‘achterhaalde’ religies en moraliteiten: een wezen dat in staat is om het leven volledig te bevestigen en zijn eigen waarden te bepalen. Van Buuren: ‘Wat Nietzsche in Zarathoestra doet is best te begrij­pen natuurlijk, hij was ook maar een mens. Maar door zijn woede raakte hij het filosofische perspectief wat kwijt.’

Pas nadat Mozes de berg weer was afgedaald, om in dezelfde beeldspraak te blijven, herwon Nietzsche zijn kalmte en begon hij aan het boek dat volgens van Buuren samen met De vrolijke wetenschap de kern van zijn denken bevat: Voorbij goed en kwaad, dat in 1886 verscheen. Het werk is opgebouwd uit 296 paragrafen, variërend van enkele regels tot een paar bladzijden, en is in essentie een deconstructie avant la lettre van de heersende filosofie en moraal. Wat doet Nietzsche in dat boek? Hij stelt dat de grote denkers niet op zoek waren naar de waarheid, maar dat ze hun eigen macht nastreefden en dat streven verpakten in rationele argumenten.

Nietzsche was op dat vlak zijn tijd ver vooruit, aldus Van Buuren. ‘Na hem zou ook filosoof Michel Foucault allerhande menselijke relaties vertalen als machtsstrijd. En ook Nietzsche zelf ontsnapte daar niet aan. Ook zijn filosofie kun je niet losdenken van zijn persoonlijk leven. Zijn Genealogie van de moraal is een raar boek, waarin hij net als in Aldus sprak Zarathoestra uit de bocht vliegt en zijn nakende waanzin de kop opsteekt. Het bestaat uit drie verhandelingen. In de eerste twee rekent hij af met een moraalfilosofisch boek van Paul Rée waaraan hij nota bene zelf had meegewerkt, en dat hij voor Andreas-Salomé en Rée hem verraadden een meesterwerk had genoemd.’

Hij heeft niets tegen de man in kwestie, schrijft Nietzsche; hij wil alleen maar de kern van zijn eigen filosofie duidelijk maken door het boek van Rée te weerleggen. ‘Terwijl het kleinste kind meteen ziet dat hij gewoon wraak aan het nemen is op Rée. Hetzelfde doet hij trouwens in de derde verhandeling van het boek, die over ascese gaat. Het is een vreemde tekst, die op zijn plaats valt wanneer je weet dat hij zich ermee tegen Richard Wagner keerde. Ook die man had zijn vertrouwen beschaamd, en wel door Parsifal te componeren, de opera die een christelijk en ascetisch ideaal propageert en waar Nietzsche van walgde.’

‘Christelijk’ – het woord is gevallen, want het bekendst is Voorbij goed en kwaad omwille van de ‘herwaardering van alle waarden’ die Nietzsche erin bepleit. En dan met name vanwege de manier waarop hij het christendom erin neerzet als een ideologische machtsgreep van de zwakken, zieken en misselijken, vertelt Van Buuren. ‘Nietzsche noemde de christelijke waarden die van het slavendom, van de kudde die zich tegen haar herder keerde en de macht greep. Medelijden werd de grote deugd, en de leiding van de machtigen der aarde werd willekeur, en dus het kwaad.’

Even tussendoor… Meer lezen over Nietzsche en andere grote denkers? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Nietzsche maakt in Voorbij goed en kwaad zijn reputatie van filosoof met de hamer waar. Hij haalde de hele westerse filosofie en moraal neer. Bouwde hij ook iets op?
‘Zeker: een nieuw waardensysteem, of beter gezegd: een herwaardering van een oud systeem van de klassieke periode voor de christelijke moraal haar intrede deed. Je moet die slavenmoraal omkeren en er een sterke van maken, zei hij. Hij wil dat we gesteund door een ridderlijke moraal met open vizier vechten. Geen huichelachtige praatjes dus, maar openlijk opkomen voor je eigen belang, zoals de Griekse veldheren dat deden. Bij de Grieken en de Romeinen waren de zaken nog zoals ze moeten zijn: de aristocraten konden door hun kracht en positie hun stempel drukken op wat goed was: verovering, initiatief en niet terugschrikken voor geweld. Wat is immers gezonder dan met een troep op verovering gaan? Mensen vormen voor Nietzsche een constant migrerend dierenvolk gericht op het vinden van betere gebieden.’

Dat klinkt wat sociaal-darwinistisch.
‘Het heeft er inderdaad iets van weg. Nietzsche zou zeggen dat de wereld nu eenmaal zo in elkaar steekt, ook al verhul je je drijfveren achter idealistische of christelijke nepargumenten. De sterksten trekken altijd aan het langste eind, dus kun je daar maar beter eerlijk over zijn. Spinoza zei dat trouwens ook. Maar je moet natuurlijk wel alle mogelijke buitensporigheden vermijden. Wanneer mensen buiten de boot dreigen te vallen omdat ze bijvoorbeeld te zwak zijn, moeten er maatregelen bestaan die garanderen dat iedereen wordt meegenomen. Nietzsche en Spinoza waren ervan overtuigd dat daar geen wetten voor nodig waren. De sterken zorgen er uit eigen beweging voor dat iedereen meegenomen wordt in het grote verband. En zo is het ook in de natuur. Mierennesten, bijenkorven of wolvenroedels zijn ook zo georganiseerd. Iedereen heeft zijn plaats en voegt zich naar wat in het belang is van het grotere geheel.’

Meer weten over Nietzsches ‘filosofie van de toekomst’? Maarten van Buuren verzorgt van 14 t/m 20 juli 2024 een filosofische week over Voorbij goed en kwaad op Kreta. Klik hier voor meer informatie.

Voorbij goed en kwaad. Voorspel voor een filosofie van de toekomst
Friedrich Nietzsche
vert. Maarten van Buuren
Boom
272 blz.
€ 27,90