Hebben we chaos nodig?

‘Als kind in Syrië werd ik wakker met het geluid van schoten in de verte en ging ik slapen met het dreunen van bominslagen,’ schrijft Awaz Ahmad (2007) in zijn essay ‘Wijsheid in wanorde’. Met die persoonlijke tekst over zijn chaotische jeugd werd Ahmad eind 2023 uitgeroepen tot een van de acht Jonge Denkers des Vaderlands. Ahmad spreekt nu met Denker des Vaderlands Marjan Slob (1964) over chaos, het thema van de Maand van de Filosofie 2024. Slob is onder de indruk van de manier waarop Ahmad zijn persoonlijke ervaring weet om te zetten in filosofische reflectie: ‘Dat getuigt van een enorme overlevingskracht.’

Door zijn traumatische ervaringen zag Ahmad chaos in eerste instantie als een gevaar, als iets dat vermeden moet worden. Maar chaos is een onvermijdelijk fenomeen, zegt hij. ‘Je kunt je afvragen wanneer we ooit orde hebben ervaren. Was dat in de Renaissance of tijdens de Verlichting? Of ervaren we nu orde, hebben we chaos volledig weten te verbannen? Hoe verklaren we dan de klimaatcatastrofe, oorlogen en andere crises? Ik denk dat we nooit een periode van rust of chaos gekend hebben, want rust en chaos bestaan niet: we hebben deze concepten gecreëerd om duidelijkheid te scheppen in de gevoelens en gebeurtenissen die plaatsvinden.’

Slob sluit zich hierbij aan: ‘Vanuit een menselijk perspectief heeft chaos altijd iets van onbeholpenheid en onvermogen. Als er chaos is, heb je geen grip, geen controle. Maar we moeten het niet te metafysisch maken: chaos en orde zijn menselijke woorden. Het is niet zo dat er buiten ons orde en chaos bestaan, het zijn woorden die de binnenwereld van mensen beschrijven.’

Ahmad wil niet te dogmatisch naar chaos kijken. ‘Ik denk dat we altijd naar orde moeten streven, maar wanorde heeft ook positieve kanten.’ De Jonge Denker ziet het als een katalysator voor innovatie en groei. ‘Chaos brengt ons in posities waarvan we wel móéten leren. Neem een fenomeen als fake news. Door desinformatie kunnen we het verschil tussen echt en nep niet meer zien. Maar daardoor worden we wel gedwongen kritischer te kijken naar media, naar bronnen, naar dingen die anderen ons vertellen. De chaos van nepnieuws heeft ons iets geleerd.’

Volgens Ahmad hebben we chaos nodig voor vooruitgang, maar Slob kijkt daar anders tegenaan: ‘Ik weet niet of we chaos nodig hebben, maar we ontkomen er niet aan. De realiteit is zo overdadig en groot dat die nooit helemaal in een orde te persen valt. Er zal altijd iets zijn dat aan onze categorieën ontsnapt. Ik word ook onrustig en claustrofobisch van een te strakke orde. Als alles vaststaat dat gaat gebeuren, wat stel je als mens dan nog voor? Dan heb je geen handelingsperspectief, dan word je een soort machine. Maar streven naar chaos is wel weer het andere uiterste.’

Ahmad: ‘Ik wil chaos ook niet verheerlijken. Ik ontken de pijn en de problemen die chaos veroorzaakt niet. Maar omdat chaos niet te vermijden valt, moeten we leren er beter mee om te gaan.’

Even tussendoor… Meer lezen over filosofie en chaos? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Slob: ‘Wetenschapsfilosoof Thomas Kuhn zou dat zo zien: als blijkt dat bepaalde verschijnselen niet onder te brengen zijn in de bestaande theorie – een orde, een voorspelling of een regelmaat in de wereld – dan heb je iets geleerd over de realiteit. Ik geloof dat Awaz ook iets dergelijks zegt: het is verontrustend als er iets gebeurt dat niet past binnen de ordening die je maakt, maar toch begin je daar wijzer te worden.’

Ahmad: ‘Klopt, dat is wat ik bedoel met vooruitgang.’

Slob: ‘Chaos zou je kunnen beleven als een creatief moment waarin je iets ondervindt van de realiteit dat je nog niet in jouw orde had ondergebracht.’

Ahmad: ‘Dat heb je mooi onder woorden gebracht.’