Ondernemers in de liefde

Mijn eerste serieuze relatie verbrak ik na zes jaar, omdat ik nieuwsgierig was naar andere mensen. Ik wist nou wel hoe deze man was en hoe wij samen waren. Ik was vergeten hoe zoenen met andere mensen was. Op de vraag wat ik precies zocht kon ik geen antwoord geven, maar ik had het gevoel dat ik van alles miste. Twee weken na het verbreken van mijn relatie – ik woonde nog in het huis van mijn ex – had ik mijn eerste Tinder-date.

Mijn generatie – ik ben 27 – wordt vaak verweten dat we alleen maar plezier willen maken en niet weten wat we nou écht willen. We zijn een stelletje escapisten die van alles uitproberen in de hoop dat we vinden wat we zoeken. Eerst is polygamie een hit, dan slikken we een pilletje MDMA als vorm van relatietherapie of gaan we weer massaal trouwen, en in de tussentijd maar klagen hoe zwaar het is om te kunnen doen wat je maar wil: Ok, millennial.
 

Keuzevrijheid veroorzaakt onrust en verwarring in onze relaties

Maar millennials zijn heus niet de enigen met deze problemen. Afgaand op de populariteit van de boeken van psychotherapeut Esther Perel kent elke langdurige relatie sleur, geen zin in seks, ruzies, en een onbestemd gevoel van niet zo goed weten wat je nou precies verlangt: de stabiliteit van een langdurige relatie of de spanning van een nieuw lichaam?

Wat zeker is, is dat we veel vrijheid hebben. Zoveel dat we misschien de hele tijd rondlopen met het gevoel iets te missen. Bestaat er zoiets als te veel opties in een wereld waar een nieuwe date one swipe away is?

Besluiten terugdraaien

In de achttiende-eeuwse bestseller Julie, ou la nouvelle Héloïse van filosoof Jean-Jacques Rousseau lezen we het verhaal van een onmogelijke liefde tussen de adellijke Julie en haar leraar Saint-Preux. De liefde wordt niet tegengehouden door rivaliserende families à la de Capulets en Montagues uit Shakespeares bekendste werk over Julies bijna-naamgenoot, maar door klassenverschil. Het verhaal onderzoekt het recht om op basis van je gevoelens een partner te kiezen. Rousseau start hier een filosofische analyse van autonomie, het recht op handelen naar je eigen wil.

We zien in dit verhaal een verschuiving van de definitie van de wil: de wil is niet langer gedefinieerd als het vermogen om je verlangens te reguleren, zoals in het christendom, maar juist om te handelen naar die verlangens en dus om een partner te kiezen die overeenkomt met je gevoelens. Vrijheid, keuze en ons innerlijk leven vormen binnen deze definitie een geheel van naar elkaar verwijzende begrippen.

Waar keuze in het verhaal van Julie en Saint-Preux nog vooral zelfbeschikking betekende, heeft keuze voor de moderne mens een extra betekenis gekregen, namelijk het hebben van véél keuze – denk aan een groot aanbod in een supermarkt. De moderne mens wil niet alleen zijn eigen besluiten kunnen nemen, maar vooral ook die besluiten kunnen terugdraaien om dat aanbod in stand te houden. In lijn met wat de Britse filosoof Isaiah Berlin in 1958 introduceerde als positieve en negatieve vrijheid, noem ik dit positieve en negatieve keuzevrijheid. Negatieve (keuze)vrijheid volgt liberale denkers als John Locke en John Stuart Mill, en draait vooral om kunnen doen wat je wilt, zonder bemoeienis van buitenaf.

Liefdessocioloog Eva Illouz beschrijft hoe deze verandering – de opkomst van het negatieve vrijheidsbegrip en de verschuiving van vrijheid naar keuzevrijheid – de oorzaak is van alle onrust en verwarring in onze relaties. De ruimte die de afwezigheid van bemoeienis van buitenaf creëert, zo stelt Illouz in haar boek Waarom de liefde eindigt, kan makkelijk gekoloniseerd worden door kapitalistische waarden. En wanneer we denken over relaties in economische termen worden we ondernemers in de liefde, mét het onzekere bestaan dat daarbij komt kijken.

Paprikaatjes

Het adagium Sex sells is onderhand niet meer voorbehouden aan een select deel van de mensheid dat bestaat uit marketeers en autoverkopers. Onze seksuele vrijheid wordt tegenwoordig ingezet om spullen te verkopen: op reclameborden van Suit Supply of zustermerk Suistudio zien we dat het met een mooi pak wél lukt om een naakte man of vrouw met je naaldhak dan wel je mannelijke energie tegen een bank aan te duwen. En als het even niet zo goed gaat met je liefdesleven, dan ga je toch op flirtcursus of in relatietherapie?

De idealen van de seksuele revolutie – controle over je eigen lichaam, het nastreven van plezier zonder dat anderen daar iets over te zeggen hebben, en gedwongen en/of liefdeloze huwelijken kunnen verlaten – zijn vooral een handige tool om ons zo veel mogelijk spullen te laten kopen. De liefde consumeren we nu ook buiten
de slaapkamer.

In de idealen van de seksuele emancipatie merk je dat velen negatieve keuzes maken: romantische banden verbreken of een romantische verhouding juist bewust vaag houden om zo een groot aanbod in stand te houden. Voorbeelden daarvan zijn – en vergeef me de vele Engelse termen – scheidingen, break-ups, hook-ups, onenightstands, polygamie, polyamorie, seriële monogamie en alles daartussenin.

Geweldig, die vrijheid om onze eigen romantische partners te kiezen en te ‘ontkiezen’, en heerlijk, een wereld met zo’n groot aanbod aan seksuele partners. Keuzevrijheid toont de wereld als een oneindige set mogelijkheden. Maar die zorgt ook voor onzekerheid: de kiezende mens kan zélf ontkozen worden en vervolgens als ingedeukt paprikaatje met een gerimpeld huidje achterblijven in het stalletje van de groenteboer.

Dus proberen we de mooiste paprika’s te zijn, met strakke en glimmend rode huidjes. En natuurlijk zijn we steeds op zoek naar de beste waar voor die strakke huidjes. De oneindige keuzevrijheid structureert de wereld als een markt. Maar op deze markt is de vraag niet stevige paprika’s en het aanbod verschrompelde – nee, dit is de markt van erotisch kapitaal.

Seks-cv

In mijn eerste jaar als vrijgezel hield ik bij met hoeveel mensen ik seks had gehad. En niet alleen met hoeveel, maar ook hoeveel van hen man en hoeveel vrouw waren geweest, met welke nationaliteiten ik het bed had gedeeld, wat de leeftijdsrange van mijn seksuele partners was geweest, en ook van huidskleuren maakte ik een mentale aantekening. Je zou het kunnen zien als een soort seks-cv.

En op een seks-cv moet je ‘getal’ perfect zijn. Te veel is (voor een vrouw) niet goed. Dan ben je een afgelikte boterham, een slet. Maar te weinig is een bewijs dat je het niet goed doet op de erotische markt. Hoe je presteert op seksueel vlak is een statussymbool geworden, een manier om je waarde te bepalen.

Een seks-cv is in feite een waardeberekening van erotisch kapitaal. En dat kapitaal beperkt zich niet tot een sexy uiterlijk en de vraag of je wel of niet de edele kunst van de blowjob beheerst. Geld of macht kan je kapitaal verhogen, en door ouderdom kan het devalueren. Bovendien is er ook zoiets als emotioneel kapitaal, dat zich vaak op verschillende manieren verweeft met seks – zo vinden we dat het iets over je relatie zegt als de seks niet goed is.
 

Wat gebeurt er wanneer seks cv-vulling wordt en liefde een competitie?

De Amerikaanse tv-serie Sex and the City geeft een prachtig inkijkje – zij het wat aangezet voor het dramatische effect – in de liefde die is gestructureerd als markt. We zien vier vrouwen die erop los consumeren (en concurreren) in een wereld van schoonheid, mode en cosmopolitans, en dat vlekkeloos combineren met hun seksuele vrijheid. ‘A Prada dress should always be worn with an investment banker,’ schrijft hoofdpersoon Carrie Bradshaw in een artikel over accessoires voor modeblad Vogue.

Ontkiezen

Wat gebeurt er wanneer seks cv-vulling wordt en liefde een competitie? Arbeidssocioloog Richard Sennett omschrijft een aantal belangrijke effecten van het kapitalisme op het bestaan van de mens. Laten we de hedendaagse gig economy als voorbeeld nemen: de gig economy is een organisatievorm waar contracten en carrières hebben plaatsgemaakt voor opdrachten en projecten. De taxichauffeurs van bedrijven als Uber en Lyft zijn geen werknemers, maar zelfstandig ondernemers. Vaak komt het erop neer dat freelancers hetzelfde werk doen minus pensioen, ziektekostenverzekering of andere vormen van sociale zekerheid. Een echte band met een bedrijf heeft de (schijn)zelfstandige niet, en niet alleen kan de zzp’er per direct een opdracht stopzetten, de opdrachtgever kan ook de freelancer heel makkelijk ‘ontkiezen’.

De Franse filosoof Michel Foucault noemt een dergelijke arbeider een ‘ondernemer van zichzelf, die zelf zijn eigen kapitaal is, zijn eigen producent, zijn eigen bron van inkomsten’. Het gevolg is een onzeker bestaan, volledig afhankelijk van je eigen prestaties en altijd in concurrentie met anderen. Omgaan met die onzekerheid betekent risicospreiding, uitbesteding van taken, marketing en investeren in skillsets, zodat je je concurrentie kunt uitschakelen.

Heroveren

Illouz zegt dat we precies deze ontwikkeling ook zien in ons liefdesleven. Met behulp van polygamie besteden we verschillende behoeftes uit aan meerdere personen. We spreiden risico door met meerdere mensen tegelijk te daten. We investeren in onze emotionele en seksuele intelligentie door boeken van relatietherapeuten te lezen en te werken aan ons seks-cv. We zijn ons vaak bewust van de andere ondernemingen die misschien meer rendement opleveren, en wanneer een relatie is stukgelopen creëren we strategieën om dat de volgende keer te voorkomen. We zijn allemaal ondernemers in de liefde, met een precair liefdesleven als gevolg.

Niet weten wat je wilt, niet weten wat de ander wil, je steeds afvragen of er iets beters rondloopt, vaagheid en onzekerheid: hoewel we lijken te leven in een maatschappij die ons motiveert om een zo fijn mogelijk seks- en liefdesleven te hebben, lijkt het effect precies het tegenovergestelde.

Een oplossing heeft Illouz niet. Wel wijst ze er nadrukkelijk op dat ze niet pleit voor een reactionaire, conservatieve terugkeer naar het huwelijk of regulering van onze seksualiteit, maar dat ze een onderzoek start naar de manieren waarop het kapitalisme onze seksuele vrijheid gekaapt heeft. Wellicht geeft dat een opening om de waarden van onze seksuele vrijheid te heroveren. In essentie is er namelijk niks mis met plezier nastreven. Ik moet denken aan een paar regels uit een gedicht van e.e. Cummings:
 

i like kissing this and that of you,
i like, slowly stroking the, shocking fuzz
of your electric fur, and what-is-it comes
over parting flesh… And eyes big love-crumbs,

of under me you so quite new

Ik swipe deze Valentijn nog even door.

Waarom liefde eindigt
Eva Illouz
Ten Have
384 blz. | € 24,99