Jan Patocka

Soms lijkt filosofie iets voor thuis, om zittend in een leunstoel voor een knapperend haarvuur mee bezig te zijn. Voor de Tsjechische filosoof Jan Patocka was het denken echter een zaak van leven of dood. Hij leefde in het communistische Tsjecho-Slowakije waar zijn ideeën van vrijheid en onzeker zoeken naar waarheid haaks stonden op de heersende ideologie. Het grootste deel van zijn academische loopbaan werd het hem onmogelijk gemaakt te publiceren of les te geven en uiteindelijk kostte een dagenlange politieverhoring omwille van zijn overtuigingen hem zelfs het leven. Het was echter niet tevergeefs. De dissidentenbeweging Charta 77 die hij met Václav Havel  en Jírí Hájek leidde kreeg internationale erkenning en twintig jaar na zijn dood werd Havel de eerste democratisch gekozen president van Tsjecho-Slowakije.

Even tussendoor… Meer lezen over Patocka en andere grote denkers? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Patocka’s ideeën sluiten nauw aan bij zijn leven en handelen. Het brengen van offers was volgens hem onvermijdelijk voor degenen die de heersende ideologieën ter discussie stellen. Door waardevolle dingen als een carrière, bewegingsvrijheid of zelfs het leven op te offeren, kan een dissident andere mensen schokken in hun geloof in de bestaande ideologie. Het doormaken van zo’n schok, waarin alle waarheden op losse schroeven komen te staan, hoort volgens Patocka bij het mens-zijn. Het is volgens hem één van de drie fundamentele bewegingen van het menselijk bestaan: in de beweging van doorbraak reflecteren we op onszelf en op de wereld, en gaan we nieuwsgierig op zoek naar waarheid. In navolging van Socrates moeten we ons echter realiseren dat we dé waarheid niet zullen vinden, omdat we de wereld nooit geheel kunnen overzien. Deze activiteit van vragen stellen zonder definitieve antwoorden te krijgen noemt Patocka ‘de zorg voor de ziel’.

Uit de praktijk van de zorg voor de ziel volgt een manier van samenleven waarin we tolerant zijn voor andere opvattingen – heel anders dan het communistische systeem waaronder Patocka gebukt ging. Mensen kunnen echter niet leven van reflectie alleen. Ze hebben een thuis nodig en moeten werken om zichzelf te handhaven. Dat vormen voor Patocka de andere twee bewegingen: de beweging van worteling en van voortbestaan. Omdat mensen in de eerste plaats onderdeel zijn van de wereld om hen heen, is het volgens Patocka belangrijk dat ze een woonplaats hebben en geaccepteerd worden door hun omgeving. Daarnaast moet er (samen)gewerkt worden voor zaken als voedsel en veiligheid. Bij deze beweging van voortbestaan hoort de ontwikkeling van moderne technologie en het kapitalisme. In de kapitalistische, westerse wereld worden de derde beweging en de zorg voor de ziel echter meestal vergeten. Daarom is Patocka eveneens kritisch op het kapitalistische systeem.