Home Disciplines Ethiek
Themis rechtvaardigheid vrouwe justitia Rawls ethiek
13 artikelen

Ethiek

Wat is goed, wat is kwaad? Wat bepaalt of iets goed of kwaad is? Wat is het goede leven?

Ethiek is een van basisonderwerpen van de filosofie. Van het Griekse ἦθος (èthos – norm of gewoonte) slaat ethiek op normen, waarden, gebruiken of gewoonten. De ethiek is dus de leer van wat ethisch of moreel is. De ethiek is geïnteresseerd in wat goede of kwade daden, levensstijlen of gedachten zijn – wat is goed? – maar vooral in wat de maatstaf van dit goede of kwade is. Wat maakt een handeling goed of kwaad? De ethiek probeert normen en waarden te begronden. Omdat de ethiek gericht is op de praktijk van het goede handelen, spreken we ook soms over praktische filosofie.

De ethiek kent verschillende deelgebieden. De vraag naar wat ethische systemen begrondt en hoe deze systemen zich tot elkaar verhouden, valt onder het domein van de meta-ethiek. De constructie van een set van ethische normen en waarden, noemen we normatieve of prescriptieve ethiek. Willen we de ethische normen echter neutraal en onderzoeksgericht beschrijven, dan hebben we het over descriptieve ethiek. Wanneer de ethiek tenslotte in bepaalde domeinen, zoals de geneeskunde of artificiële intelligentie, wordt toegepast, spreken we van toegepaste ethiek.

Kort overzicht van de ethiek

Centraal in de ethiek staat het goede leven. Het goede leven gaat over het persoonlijke geluk, maar evenzeer over hoe je goed handelt. Omdat de oorsprong van de ethiek in deze zoektocht naar het goede leven ligt, spraken de Grieken graag over zielsgeluk, εὐδαιμονία (eu-, goed, –daimon, ziel). Een ethiek die aandacht heeft voor het persoonlijke geluk, noemen we daarom een eudaimonistische ethiek. Gelukkig-zijn en goed-doen hangt volgens de oude Grieken dus nauw samen. Tegenwoordig leeft soms de tegenovergestelde gedachte, dat goed-doen opofferingen impliceert voor het eigen geluk. We willen wel een lekkere steak eten, maar weten ook dat we zo dierenleed in stand houden; we willen graag goedkope mooie kleren kopen, maar zo geven we geld aan grote bedrijven die kinderen en arme mensen voor lage lonen uitbuiten. De ethicus zal daarom altijd de vraag stellen of hier wel het echte geluk van afhangt.

Hedonisten, die streven naar genot, zeggen daarom dat we niet moeten afgaan op kortstondige of oppervlakkige genotsmiddelen, zoals alcohol of seks, maar ons verstand moeten gebruiken om in te schatten of wat we willen doen ook genot verschaft op langere termijn. In tegenstelling tot hoe het woord hedonist vandaag gebruikt wordt, leven hedonisten dus niet losbandig in een drugsachtige roes, maar leven ze vaak heel bescheiden en proberen ze van het leven een lange genotstocht te maken, zonder de downs die er na een hoge roes automatisch volgen.

Stoïcijnen voegen daar aan toe dat we ons geluk niet van materiële zaken mogen laten afhangen. Materieel geluk kan namelijk altijd vergaan. Als je al je geluk laat afhangen van die mooie auto waar je veel voor hebt betaald, dan word je droevig of gefrustreerd als iemand er een krasje op zet. Wie zijn geluk dus laat afhangen van mooie kleren of een lekkere steak heeft dus eigenlijk maar een zielig leven.

Hier ligt de focus nog steeds heel erg op het persoonlijke leven. Een moderne variant van de hedonistische calculus (dingen tegen elkaar afwegen in het licht van een langdurig genot) houdt meer rekening met politieke en maatschappelijke gevolgen. Het utilitarisme probeert aan de hand van rekenwerk het goed van een handeling te bepalen. Een handeling is goed als ze zoveel mogelijk nut of geluk brengt voor zoveel mogelijk mensen. Het utilitarisme is een poging om objectief, los van ons individuele bestaan, goed van kwaad te onderscheiden.

Vrijheid

De Duitse filosoof Immanuel Kant heeft een andere opvatting van moraliteit. Volgens hem kunnen we om te beginnen moraliteit niet afmeten aan de handeling zelf. Het is altijd mogelijk dat iemand een goede daad verricht, maar eigenlijk handelt uit eigenbelang. Echte moraliteit bevindt zich volgens Kant dus in de intentie, in het subject. Mensen kunnen een morele plicht ervaren, die henzelf overstijgt en hen ertoe drijft goed te handelen. Wat zijn de ethische plichten die het persoonlijke leven overstijgen, vraagt Kant zich af, zodat mensen zoiets als een morele plicht kunnen ervaren? Hij concludeert dat mensen universeel nooit slechts als middel, maar steeds ook als een doel op zich behandeld moeten worden. De mens en de gelijkheid tussen mensen is zo de maatstaf van de ethiek.

Even tussendoor… Meer lezen over ethiek? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Meld u aan voor onze nieuwsbrief

Ontvang elke woensdag het laatste filosofie nieuws, de beste artikelen van de week en af en toe een aanbieding.
Ontvang wekelijks het laatste filosofienieuws, de beste artikelen en af en toe een aanbieding.

Binnen de ethiek is er veel aandacht gekomen voor uitzonderingssituaties. Met name voor de uitzonderingssituaties van onderdrukte groepen, zoals vrouwen, Afro-Amerikanen, of de LGBTQ-community. Vrijheid, een cruciaal begrip dat als metafysische voorwaarde voor ethiek geldt – zonder vrijheid is er immers maar weinig sprake van goed of slecht handelen – is hier de leidraad voor goed of kwaad. Feministen, anti-racisten of activistisch geïnspireerde mensen stellen daarom vrijheidsstrijd en emancipatie in hun ethische denken voorop.

Deugdethiek

In al deze jaren van filosofische reflectie van goed en kwaad is één van de oudste ethische systemen nooit helemaal uit de mode geraakt: Aristoteles’ deugdethiek. Aristoteles probeerde de ethiek te definiëren aan de hand van het deugdzame handelen en hanteerde hierbij een bijzondere definitie van de deugd. ‘De deugd is een houding’, zei hij, ‘die ons in staat stelt te handelen en die het midden houdt in relatie tot ons, een midden bepaald door de rede en wel zoals een verstandig mens het zou bepalen.’ Is Kants ethiek van de morele plicht soms al te star, dan laat Aristoteles meer flexibiliteit toe, maar het is daarbij soms moeilijk te zien hoe die abstracte leidraad van de deugd zich in concrete situaties vertaalt.