De onbevangen blik

Zijn woonkamer biedt uitzicht op de Groenplaats, een plein in het hartje van Antwerpen. Op de vloer liggen tapijten, de meubels ogen antiek. Psychiater en filosoof Jan Hendrik Van den Berg (1914) omringt zich met boeken over wiskunde, biologie, psychologie en filosofie. Zijn eigen boeken passen niet op één plank. Hij heeft veel geschreven. ‘In Nederland leest men mij minder dan in de rest van de wereld’, zegt hij. Er klinkt enige verbittering in door. ‘In Taiwan verschijnt volgende maand de derde druk van Het ziekbed en ook in Japan lig ik in de winkels. Maar Nederland…’ De reden: hij is omstreden. In 1969 pleitte hij voor legalisering van euthanasie. Een paar jaar later accepteerde hij in het Zuid-Afrika van de apartheid twee eredoctoraten. ‘Dat wordt mij erg nagedragen. Maar ik doceerde aan alle universiteiten, ook aan de zwarte universiteiten en bij de universiteit van de Indiërs in Durban. Ach, ik wist dat het kwaad bloed zou zetten als ik dat eredoctoraat in Pretoria zou accepteren. Misschien deed ik het erom.’

De Nijmeegse filosoof Hub Zwart publiceerde onlangs een intellectuele biografie over Van den Berg. Het is een curieus boek, voornamelijk omdat Van de Berg zelf zo’n markant figuur is. Hij werkte als wiskundeleraar, psychiater en filosoof en trok op met fameuze tijdgenoten als Ludwig Binswanger, Martin Heidegger, Maurice Merleau-Ponty, Gaston Bachelard en Jacques Lacan. Hij wordt gezien als de grondlegger van de ‘nieuwe medische ethiek’ en is bedenker van een eigen stroming binnen de fenomenologie. Zijn vlot leesbare boeken behandelen onderwerpen uit de wiskunde, de psychologie, de biologie en de filosofie.
 

Hij heeft stijl. ‘Op 23 november 1933 – ik was toen negentien jaar – ving ik een bromvlieg.’ Het is de eerste zin van De kop van de bromvlieg, het boek dat Van den Berg in 2001 publiceerde. Het is zo’n zin die blijft hangen. Hij is daar sterk in, die mix van autobiografische verhalen, historische feiten, opmerkelijke onderwerpen, stilistische hoogstandjes en ogenschijnlijk curieuze verbanden.

Onder filosofen is Van den Berg vooral bekend door zijn ‘metabletica’. ‘Het is mijn doopnaam, mijn neologisme,’zegt Van den Berg met gepaste trots. Het woord is afgeleid van het Griekse metaballein en betekent verandering. Metabletica is dan ook een veranderingsleer.’ De metableticus gaat ervan uit dat verandering nooit zomaar ontstaat. Grote uitvindingen worden vaak tegelijkertijd gedaan, onderwerpen die eeuwen geen aandacht kregen, kunnen op meerdere plaatsen zomaar weer in de belangstelling komen. Toeval is het niet. ‘Ik ben ervan overtuigd dat wij leven in een systeem van gedachten die een zekere samenhang hebben. Dat is een epistème, een kennisveld of een levenspatroon. Dat patroon zorgt ervoor dat sommige zaken waar geen direct verband tussen is, toch synchroon lopen.’ Ze gebeuren gelijktijdig, omdat de tijdgeest ernaar is.

Kennisvelden waarin die tijdgeest is vervat, zijn geen constanten, schrijft Van den Berg in zijn bestseller Metabletica. Ze komen en gaan. ‘Er zijn scharnierpunten in de geschiedenis waarbij men van het ene kennisveld in het andere stapt.’ In al zijn boeken is Van den Berg, net als Thomas Kuhn in The structure of scientific revolutions, op zoek naar dergelijke keerpunten. Hij speurt ze op door belangrijke ontwikkelingen in de wetenschappen en de kunsten naast elkaar te zetten. Bepaalde jaartallen springen dan in het oog.

1628 is zo’n jaartal, stelt Van den Berg. Het is het jaar waarop Harvey de stelling lanceert dat het hart een pomp is. ‘Als hij in Londen het machine-achtige karakter van het hart onderstreept, start een zekere Jean Eude in Frankrijk de heilig hart devotie.’ Het hart wordt vanaf dat moment een symbool van heilige liefde in de Roomse kerk. Het verschijnt plotseling op allerlei schilderijen en in boeken. ‘Harvey en Eude kenden elkaar helemaal niet’, verklaart Van den Berg. ‘Er is dan ook geen direct verband tussen de twee gebeurtenissen, maar toeval is het ook niet. Klaarblijkelijk was de sfeer van weten en gevoelen van dien aard dat men tegelijkertijd tot verklaringen heeft kunnen komen. Het is een metabletisch verband.’
 

Er is nog iets geks met dat hart. ‘Vanaf Hippocrates tot 1628 heeft men het in de medische wereld niet horen kloppen. In geen enkel medisch geschrift wordt melding gemaakt van het kloppen van het hart. Voor ons is dat iets heel merkwaardigs. Bij tijd en wijlen hoort u immers het hart bonzen van uzelf of wellicht van een geliefde. Maar in de medische lectuur staat er eeuwenlang helemaal niets over. Het geklop paste niet in de theorie over het lichaam en werd dus niet opgemerkt. Pas toen William Harvey in 1628 de theorie radicaal veranderde en beweerde dat het hart de functie van een pomp had, hoorde men het kloppen.’ Een pomp klopt als een machine.

Zo werkt wetenschap dus. Pas als de epistème verandert, wordt het mogelijk om nieuwe (en vaak zeer voor de hand liggende) feiten te zien. Van den Berg stelt dat het buiten de wetenschap wel mogelijk is om het voor de hand liggende te zien. Je kunt je erin bekwamen door onbevangen te kijken naar de verschijnselen zoals ze zich voordoen. Het is de inzet van de fenomenologie, aldus Van den Berg. Fenomenologie zoekt de waarneming die nog niet beladen is met een wetenschappelijke interpretatie.
 

Hoe moeilijk het kan zijn om onbekommerd te kijken, blijkt uit het verhaal van Mundinus. Deze monnik, die regelmatig opduikt in de boeken van Van den Berg, durfde het in 1306 aan om een menselijk lichaam open te snijden, iets wat men eeuwenlang niet kies had gevonden. Mundinus sneed, keek en zag vooral veel niet. Hij kende de structuur van het lichaam uit een stokoud anatomieboek van de Romein Galenus en verwachtte daarom bepaalde zaken aan te treffen. De lever zou bijvoorbeeld vijf kwabben hebben. Mundinus verloor zich niet in zijn onderzoeksobject, bleef bij zijn gedachten, zag de kwabben en vermeldde dit in zijn rapport. Iedere anatoom van nu weet dat hij ze niet gezien kan hebben.

Het verhaal over Mundinus laat zien dat wetenschap de voordehand liggende ‘eerste structuur’ van de wereld – zoals we die ervaren – uit het zicht doet verdwijnen en er een ‘tweede structuur’ overheen legt. ‘Wetenschappers meten en stellen theorieën op. Dat is een afgeleide, tweede werkelijkheid. Terwijl wij te maken hebben met de werkelijkheid.’

Van den Berg wil de eerste structuur bevrijden. ‘Ja, natuurlijk behoor ik tot een verzetsbeweging. Wij fenomenologen strijden tegen de natuurverwetenschappelijking van de werkelijkheid, tegen die afstand. Kinderen leren de werkelijkheid tegenwoordig kennen via biologie-, chemie- en natuurkundeboeken. Ik heb groot respect voor die wetenschappen – maar wat in die boeken staat is niet de werkelijkheid zoals we die ervaren. Wij drinken geen H₂O. U zwemt ook niet in H₂O en NaCl. U zwemt niet eens in water. U zwemt in de Noordzee, of de Rode Zee, de Mississippi. Natuurlijk is water H₂O, maar dat is een aparte waarheid, niet onze dagelijkse waarheid. De fenomenoloog is geïnteresseerd in de werkelijkheid waarmee we dagelijks te maken hebben.’

‘Kijkt u eens naar de hoek van de kamer waar u nu in zit. Waarschijnlijk is het een rechte hoek. Men heeft u op school geleerd dat die negentig graden is. Maar zo ziet u hem niet. Die hoek is groter dan negentig graden. Probeert u het maar eens. Dan merkt u wat fenomenologie vanaf de grondleggers Brentano en Husserl probeert te bereiken: dat u de wereld weer ziet zonder, zou je kunnen zeggen, ‘de sluier van de wetenschappen’.
 
Buiten is het druilerig. Antwerpen is gehuld in een grijze regen. ‘Als ik hier op straat kijk, zie ik de meeste mensen en profil. U kunt natuurlijk zeggen dat u maar één oog van die mensen waarneemt. Het gekke is dat ik nog nooit een gewoon mens heb gezien met één oog. Ze hebben er allemaal twee. Probeert u maar eens iemand met één oog te denken. U neemt wel één oog waar, maar u ziet altijd twee ogen.’ Hij pauzeert even, en zegt dan: ‘Bent u getrouwd? Hebt u uw vrouw wel eens gezien met één oog? Nee, natuurlijk. Je ervaart twee ogen omdat je opgaat in dat wat je ziet.’

Om te zien, moet je jezelf kunnen vergeten. ‘Jezelf in stilte voorbijgaan. Het vergeten van jezelf is de voorwaarde om te zien, om te horen, om te voelen.’ Het is ook voorwaarde om te luisteren. In een goed gesprek gaat u op. Zodra u zich bewust bent van het feit dat een gesprek zit te voeren, verliest u het contact met de ander. Pas als u zichzelf vergeet, biedt u het object de mogelijkheid om zich te openbaren in wat wij fenomenologen “de volheid van het zakelijke” noemen.’
 
Van den Berg maakte in de jaren zeventig naam met zijn boeken over medische ethiek. Hij stelde dat de artsen niet opgaan in hun patiënt en hen te veel zien door de ogen van het anatomie- en fysiologieboek. ‘Zo makkelijk als het voor de arts is om wetenschappelijk over het lichaam te praten, zo moeilijk is het om op een menselijke manier over de zieke te praten. De meeste artsen zien geen mens in het ziekbed liggen, maar een ziekte. Het gaat al fout in de medische opleiding. In die hele studie ontbreekt het bestaan van de mens. Het been is de voorwaarde voor het lopen, maar dat lopen komt in de medische boeken niet voor. Daar heeft men het alleen over het been. Over het ziekzijn wordt ook niets gezegd. Over het sterven wordt niets gezegd. Artsen hebben het alleen over de machinerie van de mens, over de voorwaarde van het mens-zijn.’

‘Natuurlijk, je gaat niet naar een chirurg voor een goed gesprek over het mens zijn, je wilt dat hij je lichaam repareert.’ Dat weet Van den Berg ook wel. ‘Een arts hoeft niet als poëet door de ziekenzaal lopen. Dat is zelfs verkeerd. Maar hij moet wel weten dat daar poëzie schuilt. Dat is toch niet te veel gevraagd?’ Vooral om te begrijpen wat de patiënt ervaart is het van belang om op te gaan in zijn wereld. Veel patiënten liggen langdurig op bed. En wat zien ze dan eigenlijk? Het plafond. Dat saaie, onverzorgde, ongezellige stukje ziekenhuis is het dagelijkse uitzicht van duizenden mensen. Niemand had daar ooit oog voor gehad.

In 1969 verscheen Van de Bergs meest omstreden boek: Medisch macht en medische ethiek. Het is vanuit de optiek van de zieke geschreven en bevat een pleidooi voor het recht op euthanasie. Destijds ongehoord. In het ziekenhuis moet niet alleen de menselijke machinerie gerepareerd worden, stelde Van den Berg, er dient ook rekening worden gehouden met de manier waarop de patiënt zijn leven en lijden ervaart. Soms is het dan beter om te stoppen met repareren en het leven te beëindigen. Inmiddels kennen Nederland en België euthanasiewetten en staat hij niet meer alleen op dit punt. Destijds was het echter een enorme rel. Hier was – en dat was een novum – een psychiater aan het woord die het stoppen van een medische behandeling bepleitte. En dat deed hij dan ook nog eens met een beroep op de Hippocrates, omdat die schreef dat de arts moet stoppen met de behandeling ‘als de machten van de dood sterker zijn dan de macht van het leven’.
 
Jan Hendrik van den Berg (1914) promoveerde in 1946 in de psychiatrie en werkte als chef de clinique in een psychiatrisch ziekenhuis. Hij ontmoette Binswanger, Heidegger, Lacan en Merleau-Ponty en raakte bevriend met Bachelard, die ooit vertelde dat hij door Van den Berg tot de fenomenologie was bekeerd. Hij verliet de psychiatrie om hoogleraar fenomenologie in Leiden te worden. Met zijn boek Metabletica voegde hij een nieuwe historisch georiënteerde richting aan de fenomenologie toe.
 
Hub Zwart: Boude bewoordingen. De historische fenomenologie (‘metabletica’) van Jan Hendrik van den Berg, 336 blz., Kampen/Capellen, Uitgeverij Klement/Pelckmans, 2002.
 
J.H. van den Berg: De kop van de bromvlieg; een metabletische studie, 62 blz., Amsterdam, Uitgeverij Sun, 2002.