Arthur Schopenhauer: leven en werk

Wat wij liefde noemen is ook een uiting van die blinde drang. ‘Vanwaar al die drukte, vanwaar dat getier, die angst en die ellende? (…) Want alle liefde, hoe etherisch ze zich ook mag voordoen, is alleen geworteld in de geslachtsdrift.’ Waarbij mensen geen seks hebben voor zichzelf. ‘Want de natuur bekommert zich niet om het individu, maar alleen om de soort.’

Hier komt Schopenhauers pessimisme naar voren. Het individu is er slechts om voor nageslacht te zorgen, met lijden als neveneffect. ‘Want al het streven komt voort uit een gemis, uit ontevredenheid met de situatie; zolang het geen bevrediging vindt, is het dus een vorm van lijden. Geen enkele bevrediging is echter duurzaam; ze is nooit meer dan het beginpunt van een nieuw streven.’

Om tot zijn vernieuwende filosofie te komen, combineert Schopenhauer oudere denkbeelden. Hij haalt die onder meer uit de Upanishads (esoterische teksten uit het oude India), uit het werk van de klassieke denker Plato en uit het gedachtegoed van de verlichtingsfilosoof Immanuel Kant. Aan de laatste ontleent hij de gedachte dat wij de wereld slechts kennen zoals die zich aan ons kenvermogen voordoet; wij kennen alleen deze ‘fenomenen’. Ons kenvermogen legt de fenomenen daarbij ook een bepaald format op. Zo plaatst het kenvermogen de fenomenen in ruimte en tijd, en ordent het die vanuit oorzakelijkheid. We zeggen bijvoorbeeld dat een biljartbal ‘eerst’ ‘in de richting van’ een andere beweegt, ‘daarna’ de andere bal raakt en deze ‘daardoor’ in beweging brengt.

De wereld van het Ding an sich, van de dingen zoals die buiten het format van ons kenvermogen zijn, blijft principieel voor ons verborgen. Instemmend citeert Schopenhauer een oude Indiase uitspraak: ‘Het is Maya, de sluier der begoocheling, die de ogen van de stervelingen omhult en hun een wereld toont waarvan men noch kan zeggen dat ze is, noch dat ze niet is; want ze is als een droom, als de weerspiegeling van de zon op het zand die door de reiziger van veraf voor water wordt aangezien.’ Wij kennen alleen de wereld van de kantiaanse fenomenen, waarvan wij ten onrechte aannemen dat ze de enige werkelijkheid is.

Als we de wereld van de dingen an sich zouden kennen, zouden we volgens Schopenhauer inzien dat al die ontelbare fenomenen slechts de manifestaties zijn van één wil. In de wereld als ­voorstelling valt die ene wil uiteen in ontelbare ­manifestaties.

Maar hoe kan Schopenhauer de wil gelijkstellen aan het Ding an sich? Dat kenmerkt zich toch juist doordat we het niet kunnen kennen? Volgt daar niet uit dat de wil ook onkenbaar is?

Toch ziet de filosoof hier mogelijkheden. Via ons lichaam – en met name de geslachtsdelen – hebben we een perspectief dat ons zicht kan geven op beide werelden tegelijk. Enerzijds kunnen we in de wereld als voorstelling bijvoorbeeld ons geslachtsdeel kennen zoals we een biljartbal kennen. Anderzijds hebben we een directere toegang tot ons lichaam dan tot andere objecten. Zo merken we hoe onze genitaliën voortdurend onze aandacht opeisen. ‘De geslachtsdelen zijn (…) enkel onderworpen aan de wil, en helemaal niet aan het kennen.’ Ze zijn ‘het eigenlijke brandpunt van de wil, en dus de tegenpool van de hersenen, die de representant zijn van het kennen, dat wil zeggen van de andere kant van de wereld, de wereld als voorstelling.’ Uit eigen ervaring weten we dat onze geslachtsdrift een eindeloos willen en streven is. Naar analogie daarmee kunnen we aannemen dat wat voor ons als individu opgaat, voor de hele wereld geldt.

Bovendien gebruikt Schopenhauer Plato’s ­Ideeën als een opstapje, als een bemiddelaar tussen fenomeen en wil. Voor de Griekse filosoof zijn de eeuwige Ideeën de oervormen, de modellen waarnaar de individuele verschijnselen zijn gemaakt. Volgens Schopenhauer vallen uit de fenomenen de Ideeën te destilleren. Maar ‘de doorsnee-mens, deze fabriekswaar van de natuur’, lukt dat niet. Hij is te druk bezig zijn eigen leven zo gerieflijk mogelijk te maken en interpreteert daardoor alles vanuit zijn individuele willetje. Wie wel in staat is tot deze destillatie is het genie, de kunstenaar. ‘Voor het praktische leven is het genie net zo bruikbaar als een telescoop in het theater.’ Maar juist door zijn minachting voor alledaagse zaken is er een overschot aan kenvermogen dat het mogelijk maakt de Ideeën te overdenken. Door afstand te doen van zijn subjectieve behoeften beeldt het genie de objectieve Ideeën af, en is daarmee het ‘helder oog van de wereld’.

De verschillende kunstvormen vertolken de verschillende trappen van de wil. De bouwkunst drukt de laagste trappen uit: starheid, zwaarte, cohesie, hardheid. De muziek, als ‘de meest algemene taal van de wereld’, is de hoogste kunstvorm doordat ze een ‘kopie van de wil zelf’ is.

Door ons inzicht te geven kan de kunst ons verlossen van de tirannie van de wil. Maar die verlossing is hoogstens tijdelijk – daarna slokt het dagelijks leven ons weer op. Een andere weg is die van het medelijden. Het individu kan zich van zijn individuele willen en daarmee van zijn lijden verlossen door dat lijden te herkennen in het lijden van andere wezens (inclusief dieren).

Ook bij de ascese speelt herkennen een rol, maar nu herkent het individu zichzelf in de wil. Schopenhauer laat zich hier weer deels inspireren door het oosterse denken. De ascese is ‘de ontkenning van de wil tot leven, die intreedt nadat de volmaakte kennis van zijn eigen wezen voor hem tot quiëtief is geworden van al het willen’. Oftewel: doordat de individuele wil zichzelf herkent in de blinde wil die de hele wereld beweegt, kan hij stoppen met willen en komt hij tot rust. Deze weg is slechts voor een select gezelschap weggelegd. Die impliceert namelijk ook afzien van seks en voeding. Schopenhauer schrijft enthousiast over ‘de vrij gekozen hongerdood op het hoogtepunt van de ascese’.

En de gewone zelfmoord dan? Die heeft ‘niets maar dan ook niets’ te maken met de ontkenning van de wil. ‘De zelfmoordenaar wil wel degelijk het leven; hij is alleen maar ontevreden over de omstandigheden waarin het hem ten deel is gevallen.’