Waarom het denken van Schopenhauer geknipt is voor het theater

De Duitse filosoof Arthur Schopenhauer (1788-1860) werd het grootste deel van zijn leven miskend, vertelt regisseur Stefaan Van Brabandt. ‘Pas op zijn oude dag kreeg hij erkenning. Daarbij had hij een moeilijke verhouding met zijn moeder en een problematisch liefdesleven. Zijn vader pleegde waarschijnlijk zelfmoord. Dat alles heeft Schopenhauer tot een norse, barse filosoof gemaakt. Maar hij verwoordt zijn pessimistische leer met veel enthousiasme.’

Met toneel over filosofie komen voor Van Brabandt ‘twee liefdes bij elkaar’. Hij is niet alleen regisseur, acteur en toneelschrijver, maar ook afgestudeerd als filosoof. Eerder schreef en regisseerde hij al vier succesvolle voorstellingen over filosofen: Socrates (2015), Marx (2018), Spinoza (2019)en Sartre & de Beauvoir (2022). De filosoof-regisseur is blij met dat succes, omdat filosofie zo weer een publieke activiteit wordt. ‘In het oude Griekenland kwamen mensen voor sport naar het stadion, voor religie gingen ze naar de tempels, voor theater naar het theater en ze filosofeerden in de Academie of de zuilengang, of gewoon op straat – denk aan Socrates. In onze maatschappij blijft filosofie te vaak een zaak voor op de universiteit.’

Van Brabandt probeert filosofie zo levendig, concreet en onderhoudend mogelijk te brengen. ‘Ik streef geen volledigheid na – dan kun je beter een college bezoeken. Op de eerste plaats maak ik een toneelstuk. Maar het is ook een portret van een filosoof en een interpretatie van diens filosofie. Ik lees me een jaar in. Daarbij zoek ik steeds naar een theatraal moment van waaruit ik het stuk kan opbouwen. Marx bijvoorbeeld heb ik als een spook over het podium laten bewegen, geïnspireerd door de eerste zin van het Het communistisch manifest: “Een spook waart door Europa, het spook van het communisme.” Voor Schopenhauer heb ik zijn late erkenning als uitgangspunt genomen. Zijn hoofdwerk, De wereld als wil en voorstelling, dat hij al jong publiceerde, werd nauwelijks verkocht. Zijn colleges trokken amper publiek. Pas in 1853, zeven jaar voor zijn dood, maakt hij naam met een bundeling van toegankelijke stukken, zijn Parerga en Paralipomena. Ik laat hem dan – eindelijk! – voor een volle zaal college geven.’

Schopenhauer staat vanaf maart 2025 ook in het theater met zijn volgeling en latere criticus Friedrich Nietzsche (1844-1900), in de voorstelling Arthur & Friedrich. Een nacht in Bayreuth van theatermaker-filosoof Emma Linssen en theatermaker Dinda Provily. ‘Theater leent zich goed voor filosofie,’ stelt Linssen. ‘Een filosofieboek is vaak het eindresultaat van een dialoog van een filosoof met zichzelf of met anderen. Wij brengen dat tweegesprek op het podium en laten zo het denkproces zelf zien.’ Provily vult aan: ‘Daarbij hebben we het ook over onszelf. We maken de filosofie persoonlijk en daardoor toegankelijk. We stappen soms uit onze rollen en leveren commentaar op wat de filosofen zeggen.’

Linssen en Provily hebben elkaar leren kennen op de toneelschool in Amsterdam. Linssen is daarna filosofie gaan studeren. Samen hebben ze haar afstudeerscriptie omgewerkt tot de dialoog La grande finale. Die scriptie ging over de dood bij Jean-Paul Sartre (1905-1980) en Martin Heidegger (1889-1976).

‘La grande finale liep goed,’ vertelt Linssen. ‘We zeiden: laten we nog een filosofievoorstelling maken.’ Provily: ‘Omdat wij beiden vreselijk hypochondrisch zijn, kwamen we op het idee een voorstelling over het lijden te maken. En dan kom je al snel bij Schopenhauer en Nietzsche uit. Zij staan bekend om hun onenigheid. Schopenhauer wil het lijden opheffen, door ascese, medelijden en kunst. Nietzsche daarentegen wil het lijden tot kunst verheffen; we moeten van het lijden leren houden.’ Linssen: ‘Nietzsche verwijt Schopenhauer een priester te zijn, een stiekeme platonist. Hij zou net als Plato uitgaan van een schijnbare en een werkelijke wereld. In die schijnbare wereld lijden we, maar door toegang te krijgen tot de werkelijke wereld kunnen we ons verlossen van het lijden.’

Heidegger en Sartre, Nietzsche en Heidegger – waarom kiezen de twee vrouwen steeds voor mannelijke filosofen? Waarbij Schopenhauer en Nietzsche ook nog eens notoir vrouwonvriendelijk zijn, en Heidegger en Sartre ook niet hoog scoren op de feministische meetlat. ‘Het is zeker moeilijk om met mannen om te gaan die ons niet serieus zouden hebben genomen,’ antwoordt Linssen. ‘Er is een boekje van Schopenhauer dat ons het hele maakproces al lastigvalt,’ vult Provily aan. ‘Er is geen vrouw die deugt, heet het. We hebben geen zin om het te lezen en leggen het telkens na een pagina weg. Maar we vinden dat wij deze kant van hem ook onder de loep moeten nemen. Al helemaal omdat we zelf vrouw zijn.’ Linssen: ‘Aan de andere kant hebben we geen zin om deze voorstelling specifiek als vrouw te maken: wij zien onszelf als mens. Het is precies die complexiteit die we op het podium willen laten zien.’