Toen de Amerikaanse president begin april 2025 de invoertarieven die hij de rest van de wereld had opgelegd na een paar dagen weer terugdraaide, en daarmee zijn met veel poeha aangekondigde Liberation Day reduceerde tot een sof, zullen velen opgelucht adem hebben gehaald. Zelfs de machtigste man van het machtigste land ter wereld kon blijkbaar niet ontsnappen aan de wetmatigheden van de wereldeconomie. Dat de Amerikaanse staatsobligaties schrikwekkend snel aan waarde verloren, had Donald Trump immers tot inkeer gebracht. En dat is natuurlijk zo, maar zit er geen keerzijde aan die medaille? In hoeverre hebben we de economische machine, die voor een groot deel geautomatiseerd is en op AI draait, nog in de hand? Hebben we een HAL 9000 gecreëerd – om een uitstap te maken naar de film 2001 A Space Odyssey – die zegt: “I’m sorry Donald, I’m afraid you can’t do that”?
In Mens en machine gaat journalist en historicus Roderick Nieuwenhuis (1982) op zoek naar een antwoord op precies die vraag: zijn wij nog meester van de machinewereld waarin we leven, of zijn we er de speelbal van geworden? Dicteer ik mijn mobiel wat te doen, of ben ik er zo verslaafd aan geraakt dat Meta mij bestuurt? Nieuwenhuis verheldert de relatie tussen de mens en zijn machines aan de hand van vijf thema’s: vooruitgang, lichamelijkheid, schoonheid, nostalgie en woede.
Daarbij put hij rijkelijk uit de geschiedenis van de filosofie, maar ook uit van die van de cultuur waarin die filosofie is ontstaan. Neem bijvoorbeeld het beeld van de wereld als een grote, door God geschapen klok die sinds de schepping haar eigen gang gaat. Het was een beeld waar Francis Bacon en Isaac Newton graag mee uitpakten, maar dat nadien door romantici als Novalis en Friedrich Schiller werd afgewezen omdat het te weinig plek liet voor de mens als handelend wezen. Dat zij hun bezwaren uitten in een tijd dat reële klokken steeds meer aan belang wonnen, vlak voordat spoorlijnen om een gedeelde tijd vroegen die voor het hele land zou gaan gelden, zal geen toeval zijn.
Shocks
Dat wetenschap en techniek sinds de vijftiende eeuw in Europa zo hoog in het vaandel werden gedragen komt wellicht voort uit het christelijke idee van de zondeval, beweert Nieuwenhuis. De mens is door de zondeval zijn heerschappij over de natuur verloren, zo dacht men, maar exacte kennis kon hem die terugbezorgen, en hem daarbij ook nog eens uit zijn lijden verlossen. En het werkte: met een molen kon je graan malen en moerassen droogleggen en met een stoommachine kon je niet alleen de wereldzeeën bedwingen, maar ook allerhande fabrieken draaiende houden. Al was niet iedereen even enthousiast – zelfs al voordat het idee dat wetenschap en techniek ons naar de zevende hemel zouden brengen finaal de grond in werd geboord op 6 augustus 1945 boven Hiroshima. Nee, ook Plato had al zijn bedenkingen bij de techniek. Allemaal goed en wel, dat zitten krassen op papyrus, vond hij, maar hoe meer je opschrijft, hoe minder je moet onthouden, en uiteindelijk hou je geen geheugen meer over. Walter Benjamin actualiseerde dat idee in de eerste helft van de vorige eeuw in zijn Passagen-Werk. De moderne levenswijze staat in het teken van shocks, schreef hij daar. We leren geen ambacht meer en worden niet opgenomen in de dorpsgemeenschap, maar leven in anonieme steden, gedreven door snel op elkaar volgende, vluchtige sensaties, wat tot de vernietiging van de herinnering leidt. En dan heeft Benjamin niet eens sociale media gekend.
Mens en machine is een bijzonder rijk boek, geschreven in een toegankelijke, soms journalistieke stijl, waarin niet alleen dieper ingegaan wordt op filosofen als Friedrich Nietzsche, Martin Heidegger en Maurice Merleau-Ponty, maar waarin ook de Britse arts and crafts movement en het futurisme een plaats vinden. Wie echter een eenduidig antwoord zoekt op de uitgangsvraag, zal van een koude kermis thuis komen. Goed of fout, besturen of bestuurd worden? Zo eenvoudig is het allemaal niet. Het komt er vooral op aan op je hoede te zijn, zegt Nieuwenhuis, open te staan voor de totaliteit van het bestaan, en die niet laten reduceren tot wetenschap, techniek of – ja hoor – economie.
Mens en machine. Hoe stoom, stroom en smartphone ons ondermijnen
Roderick Nieuwenhuis
Ambo Anthos
272 blz.
€ 23,99
