Daniel Dennett: ‘Weet je het antwoord niet? Gebruik je verbeelding’

Daniel Dennett is een zeiler. En hij vertelt graag verhalen. Over reddingspogingen op zee, over een botsing die net vermeden werd – niet toen hij zelf aan het roer stond, maar tijdens een zeiltocht op een boot van vrienden. ‘Het geeft me een geweldige voldoening als ik op mijn boot kan zeggen: wees niet bang, we zijn veilig hier. Zo kan ik ook aan mijzelf bewijzen dat ik weet wat ik doe.’ Dennett zegt het lachend, grinnikend, zoals wel vaker tijdens het interview – alsof hij het wel prettig vindt als zijn gasten soms het gevoel hebben dat het misgaat.

Dennett houdt van de geur van de zee, zegt hij. We staan op de Afsluitdijk en kijken uit over het IJsselmeer; de zon hangt laag en schijnt krachtig. Dennett is die ochtend geland op Schiphol. Nu zijn we op weg naar Groningen. De Amerikaanse filosoof is in Nederland vanwege de vertaling van zijn boek Gereedschapskist voor het denken. In 2013 was Dennett, hoogleraar aan Tufts University bij Boston, hier ook al op bezoek. Toen kreeg hij uit handen van prins Willem-Alexander de Erasmusprijs – Nederlandse erkenning voor de filosoof die door de New York Times onlangs werd beschreven als ‘Amerika’s meest gelezen (en bediscussieerde) levende filosoof’.

Zijn grote boot, een 42 voet (bijna 13 meter) lang zeiljacht, heeft hij net verkocht, vertelt Dennett. De Xantippe, vernoemd naar Socrates’ lastige vrouw, was onhandelbaar geworden voor de 71-jarige filosoof. Hij bezit nu alleen nog een kleine boot. De Xantippe maakte altijd deel uit van zijn leven als docent. ‘Ik heb een geweldige tijd gehad met mijn studenten in die boot. We deden cognitive tours. In de zomer vroeg ik mijn studenten met wie ze graag wilden spreken: een filosoof of een wetenschapper. De voorwaarde was wel dat zo iemand enigszins gezond was, in elk geval voldoende om er een paar dagen op uit te kunnen trekken met een boot. Ik nodigde die denker dan uit. We hadden geen agenda. De eerste dag aan wal was het nog mogelijk om PowerPoint te gebruiken. Maar daarna: we just go sailing. Dan werd er natuurlijk gepraat. Soms ging het gesprek over een walvis of dolfijnen, of over de omgeving of andere boten – een non-stop, gemakkelijk en informeel gesprek.’

Dennett wil zijn publiek – ook zijn lezers – meenemen op een denktocht. Ze losweken van eenvoudige, en soms voor de hand liggende gedachten. Ze ontvankelijk maken voor nieuwe en onverwachte perspectieven. Daartoe maakt hij in zijn nieuwste boek de inventaris op van het denkgereedschap dat hij in de loop der jaren heeft gebruikt. Nu eens heeft hij het zelf ontwikkeld (ook op de boot; soms gebruikt hij er een nautische term voor), dan weer ontleent hij het aan collega’s of aan de traditie van de filosofie. Een klassieker is het scheermes van Ockham (geef de voorkeur aan een simpele verklaring boven een moeilijke). Dennett voegt daar een tegenhanger aan toe: Ockhams bezem, oftewel ‘fout’ denkgereedschap waarmee je alle argumenten die je niet aanstaan onder de mat veegt. Die aanpak mag leiden tot een eenvoudiger theorie, maar is niet overtuigend.

Maar ondanks alle denkinstrumenten die Dennett aanreikt, vindt hij fouten onvermijdelijk. Sterker nog: goed denken doe je alleen door fouten te maken. ‘Wat doe je als je het antwoord op een vraag niet weet? Je gebruikt je verbeelding. Je vindt een paar mogelijke antwoorden. Dan test je uit of die werken, en dat is lang niet altijd het geval. Maar dit is wel de manier om vooruit te komen. Niet voor niets is er een parallel met natuurlijke selectie: er ontstaan steeds veranderingen in de soorten, maar alleen de succesvolle blijven bestaan. Het lijkt wel magie, maar dat is het niet. Dat is de enige niet-wonderbaarlijke manier waarop een design, een ontwerp, kan verbeteren. Ook leren is, uiteindelijk, verbetering van een design.’

Tekst loopt door onder afbeelding

Centraal in Dennetts boek staan ‘intuïtiepompen’: korte verhaaltjes die zorgen voor een aha-effect. ‘Het zijn verhaaltjes, scenario’s. En als ze goed bedacht zijn, aan het eind een goede punchline, dan zeg je: ik ben eruit; ja, zo moet het zijn.’

Terugkijkend naar de geschiedenis van de filosofie ziet Dennett een aaneenschakeling van intuïtiepompen: de grot van Plato, bijvoorbeeld, is verplichte kost voor eerstejaarsstudenten filosofie. Mensen zijn vastgeketend in een grot en zien schaduwen op een muur aan voor de echte wereld. Terwijl die echte wereld zich achter de mensen bevindt, buiten de grot. Het is een verhaal dat ons een aantal intuïties geeft over wezen en schijn, waarneming en werkelijkheid. Een andere klassieker is de natuurstaat van Hobbes. Mensen leven daar als een wolf, het leven is kort en onveilig. Misschien, zo is de intuïtie, is het wel een goed idee om een sociaal contract te sluiten, of zelfs om ons te onderwerpen aan een soeverein. Met zulke verhaaltjes moeten we geen genoegen nemen, zegt Dennett. Ze kunnen ons eenvoudig op het verkeerde been zetten, want soms zijn ze gebaseerd op verkeerde aannames. ‘Het advies is vervolgens om aan alle knoppen te draaien. Wat zorgt ervoor dat deze intuïtie wordt opgewekt? Kunnen we die intuïtie laten verdwijnen door een variabele te veranderen?’

Denk bijvoorbeeld aan de controverse over de hockeystick, zegt Dennett. De curve die de temperatuur aangeeft over een periode van duizend jaar heeft de vorm van een hockeystick. De haak van de hockeystick laat zien dat de temperatuur de laatste honderd jaar is gestegen, na een periode van negenhonderd jaar zonder grote temperatuurwisselingen. ‘Al Gore en anderen gebruikten de stick. Ze lieten zien dat alles gelijkmatig verloopt en dat je plotseling een scherpe buiging in de curve krijgt. Heel alarmerend. Ze hebben gelijk dat ze daarop wijzen. De grafiek bevestigt de intuïtie dat het niet goed gaat. Maar vervolgens moet je heel zorgvuldig kijken. Wat gebeurt er als je die grafiek in een grotere context plaatst? Of wat verandert er als je de schaal aanpast? Dan zou de grafiek weleens veel minder verontrustend kunnen zijn.’

Daniel Dennett is uitgenodigd deel te nemen aan de G8 van de filosofie in april 2014. Filosofen uit de hele wereld beschouwen Nederland dan als een laboratorium. Ze buigen zich over lokale kwesties, met als uitgangspunt dat hun gedachten vervolgens geëxporteerd moeten worden om na te denken over globale problemen. Is milieuvervuiling volgens Dennett een geschikt onderwerp om over na te denken in het dichtbevolkte en productieve Nederland? ‘Ik denk dat de filosofie in dat debat van pas komt als we nadenken over de moeilijke vraag hoe we de kosten-batenanalyse maken. Wat moeten wij doen of nalaten om ervoor te zorgen dat onze achterkleinkinderen het goed hebben? Wat is een redelijke eis? We kunnen hier een intuïtiepomp gebruiken. Stel bijvoorbeeld dat we overtuigend kunnen aantonen dat we een of andere gewoonte moeten veranderen, omdat die anders over honderd generaties zal leiden tot vreselijk lastige omstandigheden. Dan zal niemand daardoor gemotiveerd worden om zijn gedrag te veranderen. En dan kunnen we ons afvragen of we zelfzuchtig en kortzichtig zijn of gewoon rationeel.

Mensen hebben heel verschillende houdingen ten opzichte van de toekomst en ten opzichte van risico. Het is erg triest als iemand heel gezond leeft, nooit te veel drinkt en niet dikker wordt, en dan op 55-jarige leeftijd kanker krijgt. Ik heb een cartoon van een grafsteen met daarop een naam, een geboorte- en een sterfdatum. Daaronder staat: “Hij leefde heel gezond.”’

Maar is dat niet een wat makkelijke uitweg uit het debat over het milieu?
‘Natuurlijk is het een serieus probleem. We zullen manieren moeten vinden om de werkelijke kosten van ons gedrag zichtbaarder te maken. En we moeten ook nadenken over oplossingen, bijvoorbeeld door producten te recyclen.

Over het algemeen wordt de vraag naar wat we moeten doen steeds moeilijker, en niet alleen als het over het milieu gaat. Goede filosofen zouden zich ongemakkelijk moeten voelen door een nieuwe ontwikkeling: millennia konden we er niet echt iets aan doen dat er aan de andere kant van de wereld mensen stierven. Maar tegenwoordig komen we om in de mogelijkheden om dingen te doen. Ik denk niet dat ethici hier al goed over hebben nagedacht. Een filosoof als Peter Singer zegt bijvoorbeeld dat je een utilist moet zijn: bij elke handeling moet je kijken naar het resultaat. Hij beschrijft een manier van leven die weinig mensen aantrekkelijk zouden vinden. Dat wil niet zeggen dat die niet goed is, maar zijn filosofie geeft niet echt een antwoord op de vraag wat we met de overvloed aan mogelijkheden moeten doen.

Even tussendoor… Meer lezen over Daniel Dennett en andere grote denkers? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

De ene na de andere campagne doet een beroep op ons. We krijgen foto’s onder onze neus geduwd van stervende kinderen, we krijgen een persoonlijke boodschap. Daar heb ik helemaal geen kritiek op, maar we zitten ondertussen in een chaotische situatie waarin we niet meer weten wat we moeten doen. Op dit moment zijn de campagnes succesvol die het meest ons gevoel weten aan te spreken. Gemaakt door mensen die door onze weerstand heen weten te breken, door onze vermoeidheid. Ik denk dat daar beter over nagedacht moet worden.’

Misschien is de rol van religie een onderwerp waar tijdens de G8 aandacht voor moet zijn. U staat al jaren bekend als een uitgesproken atheïst.
‘Religie heeft op z’n best veel goeds. Op z’n best… Ik zou graag willen dat die goede werken bewaard en gekoesterd worden zonder de negatieve kant van religie. Zonder al die bovennatuurlijke kwesties. Die hoeven ook helemaal geen rol te spelen in de kerk. Sommige kerken zijn al zover. Bijvoorbeeld de Unitarian Universalists en de Ethical Culture. Die beschouwen alles als traditie, als symbool.’

Wat kan een religie dan betekenen?
‘Kerken kunnen mensen in nood een plek bieden. Veel mensen hebben geen huis; er is geen plek waar ze zich welkom voelen. In aanvulling op hun goede werken kunnen ze een plek vormen voor mensen die anders vormeloze levens zouden hebben. Die kunnen zingen in de kerk, assisteren tijdens een dienst. Ze kunnen een betekenisvol leven leiden door toe te treden tot de kerk. Het is triest om te zien hoeveel mensen daar niet toe in staat zijn. Als kerken het goed doen, als ze al die magie weglaten, kunnen ze veel betekenen.’

Maar dat is niet exclusief voor kerken. Die functie kan ook door anderen worden vervuld.
‘Zeker. En we zouden erover moeten nadenken hoe we daar nog beter voor kunnen zorgen. We moeten ons serieus buigen over de vraag hoe mensen een waardevol leven kunnen leiden. Mensen zijn vermoeid van al hun vakanties, ze willen iets anders. Ik heb een wild plan. In Venetië zijn duizenden onbewoonde en vervallen huizen. Amerika heeft veel recent gepensioneerde mensen. Waarom sturen we die Amerikanen niet naar Venetië om onder Italiaanse supervisie aan stadsvernieuwing te doen? Ze verblijven een maand in een palazzo, op een luchtbedje op de vloer, doen handwerk, helpen mee om goedkope huisvesting te realiseren. Ik ben ervan overtuigd dat honderden, duizenden mensen bereid zijn te betalen om dit te doen. Dat is toch fun, een palazzo renoveren?’

Dennett is moe – de jetlag. Misschien even stoppen met het interview? Het laatste halfuur naar Groningen doet hij nauwgezet verslag van een paar wedstrijden van de Red Sox, de honkbalclub uit Boston. Wedstrijden die op het laatste moment – onverwacht – toch gewonnen werden.

En – een laatste vraag –, gaat hij nog eens zeilen met zijn studenten nu hij zijn boot heeft verkocht? Zeker wel, zegt Dennett. Via een Russische phD-student van hem, tevens een softwareondernemer, kreeg hij weer de beschikking over een boot. ‘Die is wel een beetje groter dan die van mij: 168 voet, een schoener, een driemaster met een bemanning van twaalf man. Helemaal voor ons, een week lang. We gaan langs de kust van Groenland zeilen. Dat noorden, dat is toch… een andere wereld.’

Gereedschapskist voor het denken
Daniel Dennett
Olympus
512 blz.
€ 20,-