We denken beter dan we denken

Dat mensen lichtgelovig zijn, makkelijk ongefundeerde argumenten accepteren en over te halen zijn om domme dingen te doen, is een van de weinige stellingen waar denkers in de kroeg eensgezind een biertje over kunnen drinken. Priesters bekritiseren de ‘goedgelovige menigte’ die in andere goden gelooft dan de hunne. Atheïsten diagnosticeren bij religieuzen een ‘bijna bovenmenselijke naïviteit’. Debunkers menen dat complottheoritici ‘super goedgelovig’ zijn. En datzelfde geluid horen we ook weer van de samenzweerders, zoals een bierbrouwer uit België met wie ik op vakantie aan de praat raakte en die me een ‘mak schaap’ noemde, omdat ik me had laten vaccineren. Rechtse analisten schrijven volksopstanden graag toe aan een massa die zich vanwege haar goedgelovigheid laat sturen door charlatans en besmettelijke emoties. Ouderwetse linkse filosofen spreken dan weer over de al te lichtgelovige acceptatie (door diezelfde massa) van de ‘dominante ideologie’.

De veronderstelling dat mensen door demagogen simpel in het ootje kunnen worden genomen loopt dwars door het westerse denken, van het oude Griekenland tot de Verlichting. Het is in de politieke filosofie ‘de belangrijkste reden voor scepsis over democratie’. Nog steeds betreuren hedendaagse commentatoren hoe makkelijk politici kiezers kunnen beïnvloeden door ‘hun goedgelovigheid te misbruiken’.

Dode feiten, naïviteit, corona-kletskoek, samenzweringstheorieën en klimaatontkenning zijn symptomen van wat wel de ‘epistemologische crisis van het post-truth-tijdperk’ wordt genoemd. Dat klinkt lekker dramatisch, maar wat wil je ook in een tijd waarin sociale media strooien met koppen als ‘Vrouw klaagt Samsung aan voor 1,8 miljoen dollar, nadat mobieltje in haar vagina blijft steken’ en ‘Winnaar loterij aangehouden wegens het dumpen van 200.000 dollar aan mest op gazon voormalige werkgever’? Beide zijn voorbeelden van nepnieuws, zo’n ander verschijnsel van die zogenaamde crisis.

Die crisis wordt vaak gezien als bewijs van onze domheid. Maar onderzoek naar propaganda laat zien dat we minder naïef zijn dan we vaak denken.

Toen ik ongeveer halverwege was met het schrijven van mijn boek over rationaliteit, viel Rusland Oekraïne binnen. Voor mijn podcast Ongekend interviewde ik diezelfde dag filosoof Hans Schnitzler over zijn mooie boek over digitalisering, Wij nihilisten. In het licht van het nieuws van die ochtend voelde het apart om over zo’n intellectueel thema te praten, meldde Hans voordat we begonnen met opnemen. Ik moest eerlijk bekennen dat ik die dag – we hadden afgesproken om twee uur ’s middags – nog niet op mijn telefoon had gekeken. En dus niet begreep waar hij op doelde. Toen hij me had bijgepraat over de gebeurtenis van die ochtend (sterk begin van het interview inderdaad), besefte ik dat zijn opmerking natuurlijk volledig terecht was. En toch: zo niet-verbonden met die vreselijke oorlog zijn thema’s als digitalisering en rationaliteit nou ook weer niet.

Naarmate de oorlog vorderde begon ik me steeds meer af te vragen: hoe kan zoiets in hemelsnaam gebeuren als de meeste mensen rationeel zijn, zoals ik beweer? Het Russische wapengekletter, en vooral het schouwspel eromheen, ontpopte zich langzaam maar zeker tot mijn grootste bron van twijfel over het standpunt dat ik in dit boek verdedig. Als de meeste mensen rationeel zijn, waarom dan die oorlog? Hoe konden al die Russen geloven in die onzin over nazi’s in Oekraïne? Als het zo makkelijk is om menselijke denkbeelden te manipuleren, hoe rationeel zijn wij dan werkelijk?

Maar daar zit al de denkfout. Dat is niet makkelijk. Je moet mensen effectief opsluiten in een informatie-cocon en ervoor zorgen dat ze alle geluiden van buiten wantrouwen. Daarvoor moet je als staat, zoals in Rusland, alle mediakanalen in handen hebben en het liefst voorkomen dat je inwoners überhaupt Engels spreken. Ook moet je een narratief creëren waarin tegenstrijdige informatie per definitie de vijand is. Dat is een majeure operatie, om een uitdrukking van mijn vader te lenen. De desinformatie-industrie omhelst niet voor niets miljarden euro’s. Als wij zo irrationeel en goedgelovig zijn, zou dat niet nodig zijn.

Plato was tegen democratie. Die zou te veel ruimte laten voor talentvolle redenaars met een dubieus karakter om de gevoelens van de goedgelovige volksvergadering te manipuleren. De geschiedenis vertelt echter een ander verhaal. Demagogen komen zelden aan de macht omdat ze het volk weten te manipuleren. Hun ster rijst eerder omdat ze reeds bestaande meningen, niet goed opgepikt door de huidige elite, uitmuntend aanvoelen en vertegenwoordigen (in plaats van dat ze dat sentiment onheus weten te verdraaien).

Even tussendoor… Meer lezen over desinformatie en post-truth? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief

Zelfs de meest beruchte propaganda, die van de nazi’s, past in dit patroon. Van 1927 tot 1933 gebruikte Hitler innovatieve campagnestrategieën die nu gemeengoed zijn geworden. Hij vloog door Duitsland zodat hij meer mensen kon bereiken. Hij gebruikte luidsprekers die zijn stem versterkten om het beste uit een uitgebreid retorisch arsenaal te halen. Hij hield honderden toespraken voor grote en kleine menigten. Waren deze inspanningen succesvol?

Een zorgvuldige studie suggereert van niet. Economen Nico Voigtländer en Hans-Joachim Voth hebben gemeten of antisemitisme meer voorkwam in regio’s die tijdens de oorlog het meest zijn blootgesteld aan nazipropaganda. Als mensen tegenover zulk geschut weinig in de pap te brokkelen hebben omdat ze dom of goedgelovig zijn, zouden gebieden met meer blootstelling aan propaganda de sterkste toename van antisemitisme moeten kennen. Een logische hypothese. Maar niet in overeenstemming met de feiten.

In plaats van de hoeveelheid propaganda, was het de hoeveelheid reeds bestaand antisemitisme dat de regionale variatie in het effect van propaganda verklaarde: alleen de gebieden die al het meest antisemitisch waren voordat Hitler aan de macht kwam, bleken ontvankelijk. Voor mensen in deze gebieden was de antisemitische propaganda een betrouwbaar signaal dat de regering aan hun kant stond. Zij konden hun vooroordelen vrijuit uiten.

Een andere studie die zich richtte zich op de effecten van radio-uitzendingen leverde nog sterkere resultaten op. Radiopropaganda was ‘effectief op plaatsen waar antisemitisme historisch hoog was, maar had een negatief effect op plaatsen met historisch laag antisemitisme,’ schrijven de onderzoekers.

Een grote verscheidenheid aan bronnen – van dagboeken tot rapporten van de nazi inlichtingendiensten – gaf historicus Ian Kershaw een grondig beeld van de Duitse publieke opinie onder de nazi’s. Hij beschrijft in The Hitler Myth hoe gewone Duitsers Hitler zagen gedurende zijn politieke carrière, en hoe Hitler een tijdlang brede steun van de bevolking kreeg. Ook voor Kershaw was de sleutel tot Hitlers electorale succes in 1933 dat hij ‘een reeds gevestigde, uitgebreide, ideologische consensus belichaamde’, in plaats van dat hij die consensus wist te sturen door te profiteren van de irrationaliteit van het volk. Van manipulatie of overtuiging was dus nauwelijks sprake. De talloze toespraken van Hitler hadden ‘een verwaarloosbare invloed op het electorale fortuin van de nazi’s,’ concluderen ook de politicologen Peter Selb en Simon Munzert.

Na Stalingrad nam de oorlog voor de nazi’s een slechte wending. Sindsdien waren de berichten van het propagandaministerie ook in relatief antisemitische gebieden steeds meer aan dovemansoren gericht. De ‘onveranderlijke overwinningsboodschap van Goebbels was eentonig en werd genegeerd door het publiek’, schrijft Kershaw. Dat publiek ‘vertrouwde de BBC meer dan officiële overheidsprogramma’s’. Een van de grote ironieën van deze conclusies is dat Kershaw ze deels bereikte door bestudering van het werk van de Sicherheitsdienst (SD), de nazi-inlichtingendienst. Sommige van haar rapporten zijn namelijk nogal vernietigend: ‘Onze propaganda stuit overal onder de bevolking op afwijzing, omdat die als verkeerd en leugenachtig wordt beschouwd,’ berichtte het SD-kantoor van Schweinfurt, een kleine stad in Midden-Duitsland.

Propaganda kan een instrument voor meningsversterking zijn. Maar mensen die nog niet aan jouw kant staan, prikken er meestal wel doorheen. Van uitbuiting van goedgelovigheid is meestal geen sprake.

Geldt dat ook voor het Rusland van nu, waar mijn zorgen mee begonnen? Recente studies laten daar inderdaad hetzelfde patroon zien: propaganda haalt bescheiden succes als men voor eigen parochie preekt, maar kan averechts werken als men zich richt op tegenstanders. ‘Ondanks weinig vertrouwen in de overheid en de media, zwakke journalistieke normen en jarenlange blootstelling aan Russische desinformatie, blijken Oekraïners door analytisch denken prima in staat om waarheid van leugen te onderscheiden,’ concludeert een studie uit de zomer van 2022.

Waarom we beter denken dan we denken
Maarten van Doorn
Noordboek
240 blz.
€ 24,90