Leon Heuts: ‘Chaos kan zowel destructief als creatief zijn’

Een meisje ziet hoe vuurstormen een volwassen man een brandend huis inzuigen. Die stormen zijn ontstaan door de bommen die de geallieerden in 1945 op de Duitse stad Maagdenburg werpen. De bommenwerpers gooien 90 procent van het centrum plat en verwoesten ook het leven van het meisje, dat al getekend was door het nazisme. Zij zal altijd getraumatiseerd blijven, ook nadat ze naar Nederland is verhuisd.

Het bombardement en het nazisme bepalen tevens sterk het leven van haar zoon, Leon Heuts (1969). Hij breekt met zijn moeder als hij negen is. Daarna zoekt hij zijn eigen weg, deels via geijkte wegen als de rode wijn, deels via minder geijkte wegen als de wijsbegeerte. In zijn essay Leve de chaos verbindt de oud-hoofdredacteur van Filosofie Magazine het trauma van zijn moeder en de doorwerking daarvan in zijn eigen leven met chaostheorie, maatschappijkritiek en filosofie.

Heuts onderscheidt twee soorten van chaos, destructieve en creatieve. Heuts: ‘Destructieve chaos is wat mijn moeder heeft meegemaakt, de chaos van elke extremistische politiek. Die begint met een ideologische verblinding, een collectief narcisme, en eindigt in een lege machinerie die alleen nog maar beweegt om te bewegen. In een apparaat dat slechts een programma van scheidingen doorvoert die niemand meer begrijpt: jij hoort er wel bij en jij niet. Je ziet het in de taal van nazi-Duitsland: spontan, fanatisch, blind. En natuurlijk in een tautologie als Befehl ist Befehl.’

Zijn moeder reageerde volgens Heuts op destructieve chaos door zelf tot stilstand te komen. ‘Een begrijpelijk antwoord gezien de eis van voortdurende beweging, maar voor een kind moeilijk leefbaar. Ze kwam niet in beweging, ze reikte niet naar mij uit.’

Destructieve chaos dreigt opnieuw met de opkomst van radicaal-rechts, zegt Heuts. ‘Het is fijn om deel uit te maken van een machinerie: je weet wat je moet doen. Er zit ook een bepaald genot in: jij hoort er niet bij, dus mag ik jou vernederen. Mijn boek is een associatieve poging om die scheidingen te ontregelen. Ik doe dat niet systematisch; dat past niet bij de chaos waarin ik zelf ben opgegroeid en de chaos van deze tijd.’

Heuts vertrouwt op creatieve chaos. ‘Ik probeer de chaostheorie poëtisch te verwerken. Die theorie onderzoekt hoe gevoelig complexe systemen zijn voor afwijkingen. Kleine veranderingen in het beginstadium van zo’n systeem kunnen grote gevolgen hebben voor het verdere verloop ervan: de klapwiekende vlinder kan een storm veroorzaken. Ook in een mensenleven kunnen kleine veranderingen grote effecten hebben. Dat is mijn geluk geweest: ik heb bijzondere mensen ontmoet, goede vriendschappen gesloten, grote liefdes gehad. Deze mensen lieten me wél uitreiken. Ook in politieke zin schuilt in het kleine het grote. Dat kan dingen in gang zetten, denk aan de burgerrechtenactivist Rosa Parks of de jonge milieuactivist Greta Thunberg.’

Naast het onderscheid tussen destructieve en creatieve chaos speelt voor Heuts het onderscheid tussen narcistische en melancholische cultuur een grote rol. ‘Het is een veelgehoorde kritiek van links en rechts dat we in een narcistische cultuur leven, geobsedeerd zijn door een ideaal ik. We willen het perfecte leven zoals we dat op sociale media zien. Dat ontken ik niet, maar waar een narcist gekrenkt is als hij niet samenvalt met dat ideaal, genieten wij er juist van. De neoliberale markt van zingeving en geluk draait op de onhaalbaarheid daarvan: morgen weer een dag, weer verder werken aan jezelf. We zijn ongelooflijk toegewijd aan een eeuwig uitstel, net zoals monniken ervan genoten zichzelf te pijnigen in een eeuwig verlangen naar God. Deze onthechting noem ik melancholisch.’

Even tussendoor… Meer lezen over cultuur en filosofie? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Deze melancholie biedt ook hoop. ‘Een activistische melancholische politiek ontkent niet de onthechtheid van de moderne mens maar ziet die juist als een startpunt voor verandering. Wat ga je doen als er geen groot alternatief is? De filosoof Walter Benjamin vertelt een verhaal uit de joodse traditie waarin na de komst van de Messias de wereld er precies hetzelfde uit blijft zien. Er is nog steeds dezelfde slapende baby, we dragen nog steeds dezelfde kleren, “alleen een beetje anders”. Het enige wat deze Messias verandert is dat hij een einde maakt aan de Grote Verhalen en onze blik richt op wat voor ons ligt en wat onze zorg behoeft. Wat doe je, als je beseft dat er een gemarteld dier schuilt achter je lapje vlees? Wat doe je, als een vluchtelingenkind inderdaad een slapende baby is – zoals mijn moeder ook eens was? Door deze blik vallen scheidingen weg en bestaat slechts de zorg. In het melancholische besef dat er geen verlossing is maak je een betere wereld in het nu.’

Leve de chaos
Leon Heuts
Lemniscaat
157 blz.
€ 17,99