Marseille, 27 juni 1772. Markies de Sade draagt zijn ceremoniekleding: een grijze jas en een oranjegele broek. Hij heeft zijn kasteel verlaten ‘pour s’amuser avec des femmes’, zoals zijn knecht later zal zeggen als de politie hem verhoort. De vrouwen met wie de markies zich vermaakt zijn vier prostituees. Ze krijgen eerst snoepjes. Daar zit volgens Sade Spaanse vlieg in, die bekendstaat als een afrodisiacum. Vervolgens geselt de markies hen met een zweep, waarna hij de prostituees vraagt bij hem hetzelfde te doen. Tot slot laat hij zich door zijn knecht van achteren nemen. Na de orgie krijgen twee van de vrouwen verschrikkelijke krampen en geven ze zwarte gal over. De artsen die hen behandelen vermoeden dat er arsenicum in de snoepjes zat.
De doodstraf voor sodomie en vergiftiging, beslist de rechtbank een paar maanden later. Overigens was sodomie – een historische term voor wat destijds als tegennatuurlijke seksuele handelingen werden gezien, waaronder anale seks – alleen al voldoende geweest voor die straf. Een beul voltrekt het vonnis, maar op stropoppen, omdat de markies en zijn bediende zijn gevlucht.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Sade was de radicaalste van de toch al radicale verlichtingsfilosofen
Bij de executie speelt het standsverschil een rol. Sade is van adel, al is het iets lagere ‘graaf’ waarschijnlijk correcter dan ‘markies’, zoals hij tegenwoordig wordt genoemd. Daarmee behoort de in 1740 ter wereld gekomen Donatien Alphonse François – zoals zijn voornamen luiden – tot de toplaag van het ancien régime. Vandaar dat zijn pop niet wordt opgehangen, zoals die van de lakei, maar onthoofd, voordat beide poppen worden verbrand.
Sades machtige schoonmoeder zal het vonnis later nietig laten verklaren. Maar ze gebruikt haar macht ook tegen hem. Ze krijgt genoeg van de schandalen die Sade veroorzaakt, zeker als hij een affaire begint met haar andere dochter, een non. Door haar toedoen brengt haar schoonzoon de periode vanaf 1777 tot aan de Franse Revolutie in 1789 grotendeels in gevangenschap door.
Incest
Opgesloten in de slottoren van het kasteel van Vincennes ontwikkelt Sade zich tot de radicaalste van de toch al radicale verlichtingsfilosofen. ‘Verlichting is het afleggen door de mens van zijn aan zichzelf te wijten onmondigheid,’ stelde Immanuel Kant. Mensen moeten zelf gaan nadenken, schreef de Duitse denker in 1784. Wat de kritiek van de rede doorstaat is waardevol en moeten we cultiveren. Denk aan de wetenschap, vrije pers en rechtsstaat. Wat die kritiek niet doorstaat moeten we achter ons laten. Denk aan de standenmaatschappij, religieuze dogma’s en (andere) vormen van bijgeloof. Zo zal de mensheid zich steeds verder vervolmaken.
Dat Sade de Verlichting radicaliseert komt deels door zijn leeshonger. Hij stuurt uitgebreide verzoeken voor boeken aan zijn vrouw, met wie hij juist tijdens zijn gevangenschap een goede band ontwikkelt. Hij leest onder meer materialistische denkers, die al het bestaande verklaren uit deeltjes die volgens natuurwetten op elkaar inwerken. Een van hen, Denis Diderot, had in 1749 in Vincennes vastgezeten vanwege zijn radicale ideeën; een materialist heeft immers geen God nodig. Na een schriftelijke belofte om zich te weerhouden van religiekritiek, mocht hij na drie maanden weer vertrekken.
Maar Diderot zou zich niet aan die belofte houden. Hij leverde als redacteur en auteur een grote bijdrage aan de ‘oorlogsmachine van de philosophes’, de Encyclopédie. Uit de ruim 72.000 artikelen die de encyclopedie bevat komt een rationeel en wetenschappelijk wereldbeeld naar voren als redelijk alternatief voor de heersende religieuze visie.
Ook Jean-Jacques Rousseau is een van Sades lievelingsauteurs. Deze filosoof is decennia eerder — op weg om zijn vriend Diderot in Vincennes te bezoeken — op het idee gekomen van een kritisch essay over het vooruitgangsoptimisme. Met zijn aandacht voor het gevoel loopt Rousseau vooruit op de Romantiek.
Tegenover de rijkdom aan geestelijke voeding die de markies in de gevangenis krijgt staat de armoede van zijn seksuele leven – en dat voor iemand die gewend was aan uitspattingen met maîtresses, prostituees, bedienden en (schoon)familie, in wisselende combinaties. De seksspeeltjes die zijn vrouw voor hem laat maken bevredigen hem steeds minder. De markies lijkt ook moeite te krijgen met klaarkomen: ‘la flèche ne veut pas partir’ (de pijl wil niet vertrekken), klaagt hij.
Die spanning leidt tot Sades radicale versie van de verlichtingfilosofie. Aan de ene kant onderschrijft hij het materialisme. Als het universum niet anders is dan materie in steeds wisselende samenstellingen is God inderdaad een overbodige hypothese. Aan de andere kant neemt hij Rousseaus cultuurkritiek over: de maatschappij heeft de mens vervreemd van de natuur. De mens is volgens Sade veel meer een voelend dan een denkend wezen.
Volgens de markies moet iedereen kunnen doen wat zijn natuur hem ingeeft, hoe extreem ook
Sade is een voorloper van de Duitse negentiende-eeuwse filosoof Friedrich Nietzsche. Zo stelt hij dat als God dood is ook de heersende moraal vervalt; die is immers gebaseerd op de christelijke leer. In de christelijke wereld dan, want de markies wijst graag op andere culturen die de moraal wél op de juiste manier funderen. Dat wil zeggen: op de natuur. Die heeft mensen immers niet voor niets gevoelens meegegeven; wie zijn handelen door zijn gevoelens laat sturen, handelt juist.
Alhoewel Sade en Rousseau beiden betreuren dat de mens door de huidige maatschappij van zijn gevoelens vervreemd is, kijken ze anders aan tegen de menselijke natuur die gepaard gaat met die gevoelens. Rousseau gaat uit van een universeel gedeelde liefde voor de medemens; Sade benadrukt de individuele grillen en de wreedheid van de menselijke natuur. Volgens de markies moet iedereen kunnen doen wat zijn natuur hem ingeeft. Andere culturen begrijpen dat volgens de markies: incest is vrijwel overal volkomen normaal, stelt hij, en Amerika bleek bij ontdekking bevolkt te zijn door liefhebbers van sodomie.
Perverse wreedheden
In de Bastille schrijft Sade zijn meesterwerk De 120 dagen in Sodom (Les Cent Vingt Journées de Sodome). Dat gaat over vier libertijnen: een rechter, een hertog, een bisschop en een bankier. Hun doel is om ‘de wellust zo diep en volledig als maar mogelijk was in de kern van hun wezen te laten doordringen’. Zij trekken zich terug in een kasteel in het Zwarte Woud met personeel, ‘neukers’, slachtoffers en vertelsters. Die laatsten zijn ‘na een leven van de wildste uitspattingen nu zover dat zij een nauwkeurig verslag over al deze dingen kunnen geven’.
De eerste vertelster houdt het bij de ‘honderdvijftig meest elementaire hartstochten’. Vertelster twee heeft het over de ‘ongewone hartstochten’. Nummer drie behandelt de ‘misdadige uitspattingen die op flagrante wijze indruisten tegen de wetten van natuur en religie’. Nummer vier geeft ‘honderdvijftig uitgelezen voorbeelden’ van die laatste categorie. Zo vertelt ze onder meer hoe iemand ‘de borsten en billen van een jong meisje afsnijdt, die opeet en op de wonden pleisters legt die het vlees zo heftig verbranden dat zij eraan sterft’. De slachtoffers en neukers zijn er zodat de libertijnen de theorie meteen in praktijk kunnen (laten) brengen. De dochters van de rechter, hertog, bisschop en bankier behoren ook tot de harem.
De nauwkeurige en uitputtende opsomming van perversies en wreedheden maakt De 120 dagen van Sodom tot een supplement op de Encyclopédie, maar dan gewijd aan zaken die andere verlichtingsdenkers liever negeren. ‘Het werk van Markies de Sade toont het “verstand zonder leiding van een anderen”, dat betekent: het van bevoogding bevrijde burgerlijke subject,’ schrijven de Duitse filosofen Theodor Adorno en Max Horkheimer tijdens – geen toeval – de Tweede Wereldoorlog. De Verlichting ondergraaft zichzelf. Het streven naar redelijkheid leidt tot onredelijkheid. Wat als de geëmancipeerde burger niet om wetenschap, vrije pers en rechtsstaat vraagt, maar om complottheorieën, porno en wreedheid?
De mens is volgens Sade meer een voelend dan een denkend wezen
Eenmaal vrij verdedigt citoyen Sade ieders vrijheid om de passies die de natuur hem ingeeft te volgen, hoe extreem ook. Inderdaad: citoyen Sade, want dezelfde Franse Revolutie die ervoor zorgt dat de gevangenisdeuren voor hem opengaan, degradeert hem tot burger. Als secretaris werkt hij actief mee aan de nieuwe maatschappij. Opvallend genoeg behoort Sade in de praktijk tot de gematigden, wat hem in het bloedbad waarop de Revolutie uitloopt nog bijna onder de guillotine doet komen.
Maar zijn ideeën blijven radicaal. ‘Vrijheid, gelijkheid en broederschap’ betekent voor hem niet alleen dat vrouwen in bordelen verplicht alle mogelijke wensen van mannen moeten bevredigen; omgekeerd moeten mannen ook alle mogelijke wensen van vrouwen bevredigen. Al publiceert de markies vooral anoniem, hij blijft te revolutionair voor de revolutionairen, en zeker voor hun opvolger, Napoleon. Onder diens regime verliest Sade wederom zijn vrijheid. Hij verblijft in inrichtingen tot zijn dood in 1814. Hij heeft dan in totaal zo’n drie decennia gevangengezeten.
Verboden genot
Te verlicht voor de Verlichting. Te revolutionair voor de Franse Revolutie. Zijn tijdgenoten associëren de naam ‘Sade’ vooral met schandalen. In de negentiende eeuw gebruikt de Duitse psychiater Richard von Krafft-Ebing zijn naam om de pathologie aan te duiden van mensen die genot ervaren door mensen of dieren opzettelijk pijn te doen. Opmerkelijk, want volgens Von Krafft-Ebings typologie zou Sade zelf een sadomasochist en geen sadist zijn – denk aan de geseling door zijn eigen knecht. Vanaf begin twintigste eeuw loven Franse avant-gardedenkers de markies omdat hij een stem geeft aan het marginale, het verboden genot.
Maar kan de bevrijding van het verbodene niet zelf ook weer onderdrukkend werken? Het is goed mogelijk dat mensen meer willen verkrachten, vermoorden, incest plegen et cetera dan de heersende moraal toestaat. Maar willen ze ook vaker het slachtoffer zijn van verkrachting, moord, incest?
Afschaffing van het verbod kan het genot juist bedreigen. Zo propageert de markies de volgende handeling als het ultimum: neem als vader je getrouwde dochter vanachter, terwijl je bij haar een hostie inbrengt. Dat is het genot van de transgressie: met één daad pleeg je incest, overspel, een verboden seksuele handeling en heiligschennis. Maar wat als die praktijken niet langer verboden zijn? Is de missionarishouding met je eigen vrouw dan niet even opwindend? Je zou kunnen zeggen dat Sades werk, hoe extreem dat ook mag zijn, een relativerende boodschap verkondigt.
