Filosofie is makkelijker als je denkt
In ‘Filosofie is makkelijker als je denkt’ helpen we je in vier stappen op weg in het zelf leren denken. Dit keer: wat is denken?
‘De mens is een denkend ding’
Filosofie is makkelijker als je denkt. Maar wat is dat eigenlijk, denken? Een korte inleiding in de filosofie van het denken.
Wie denkt laat zijn hoofd in zijn hand rusten, fronst de wenkbrauwen of staart voor zich uit. Een denker kan naast ons zitten, en toch ver weg voelen: in gedachten verzonken. Maar waar is dat precies? Waar zijn we als we denken?
Wanneer we denken, kunnen we in contact komen met de Ideeënwereld, meent de Griekse filosoof Plato (427-347 v.Chr.). In tegenstelling tot de imperfecte, veranderlijke wereld waar we gewoonlijk in leven, bestaat het Ideeënrijk uit perfecte, onveranderlijke vormen. Zo heb je daar de essentie van ‘schoonheid’ in plaats van zomaar een mooi schilderij. Deze Ideeën zijn de échte werkelijkheid, en die bereiken we alleen met het denken – in gedachten.
Is denken iets dat je moet leren?
Toch is ons denken niet altijd waar. We maken vaak genoeg vergissingen, of verbeelden ons iets wat tegen onze ervaring ingaat. Zo kan de Franse filosoof Descartes (1596-1650) zich gemakkelijk inbeelden dat hij geen lichaam heeft. Een bestaan zonder te denken lijkt hem echter onmogelijk, want hoe weet je dan dat je bestaat? Daarom concludeert Descartes dat de mens in de kern een ‘denkend ding’ is.
Maar denken zonder lichaam? Dat is makkelijker gezegd dan gedaan. We hebben ons verstand nodig om zintuigelijke indrukken te ordenen en te begrijpen, beweert de Duitse verlichtingsdenker Immanuel Kant (1724–1804), maar andersom heeft het denken ook waarnemingen nodig. Waar moet je anders over denken? ‘Gedachten zonder inhoud zijn leeg, waarnemingen zonder begrippen zijn blind.’
We denken niet alleen over onze indrukken, maar ook over woorden, die we niet zelf hebben bedacht. Volgens de Franse filosoof Jean-Luc Nancy (1940-2021) is het denken daarom ‘aan anderen schatplichtig (of ik het nu weet of niet) en tot anderen gericht (of ik het nu wil of niet)’.
Is het denken dan iets dat je moet leren? Voor de Duits-Amerikaanse filosoof Hannah Arendt (1906-1975) is denken niet het ordenen van waarnemingen, en ook rekenen en beoordelen vallen voor haar niet onder die noemer. Denken is het eindeloos bevragen van wat je denkt te weten. Het is ook mogelijk om niet te denken, bemerkt ze tijdens het proces van de SS’er Adolf Eichmann, een van de hoofdverantwoordelijken voor de Holocaust. Zijn gruwelijke handelen was haar inziens niet het gevolg van een wrede genialiteit, maar van een gedachteloos terugvallen op vooroordelen en routines. ‘Zou het probleem van goed en kwaad,’ vraagt ze zich af, ‘verband kunnen houden met ons vermogen om te denken?’
Wat denk je zelf?
