Filosofie is makkelijker dan je denkt
In ‘Filosofie is makkelijker als je denkt’ helpen we je in vier stappen op weg in het zelf leren denken. Dit keer: wat is de mens?
‘Een tweepotig dier zonder veren’
Filosofie is makkelijker als je denkt. Maar kunnen alleen mensen denken? Een korte inleiding in de filosofie van de mens.
Wie dit leest is een mens, geen robot, hond of god. Maar wat houdt dat in, mens-zijn? Is ‘mens’ alleen een biologisch labeltje om een bepaald soort lichamen te beschrijven, of zijn er ook mentale eigenschappen die ons van andere soorten onderscheiden? Wanneer we iemand ‘onmenselijk’ noemen, bedoelen we meestal dat die persoon immoreel of gevoelloos is. Is menselijkheid dan alleen voorbehouden aan wie zich goed gedraagt?
De Griekse filosoof Plato (ca. 427-347 v.Chr.) omschreef de mens eens als ‘een tweepotig, ongevederd dier.’ Daarop kwam de cynicus Diogenes (ca. 404-323 v.Chr.), die in een vat woonde en graag mensen bespotte, met een kaalgeplukte kip aanzetten: ‘Ziehier, Plato’s mens!’
‘De mens is een sociaal dier, hij is niet gemaakt om alleen te leven,’ dacht Plato’s leerling Aristoteles (384-322 v.Chr.). Volgens hem wordt de mens niet gedefinieerd door een gebrek aan veren, maar door diens deelname aan de gemeenschap.
Bestaat er zoiets als een menselijke natuur? De Italiaanse denker Giovanni Pico della Mirandola (1463-1494) dacht van niet. In zijn Rede over de menselijke waardigheid laat hij God tegen Adam zeggen dat de mens juist vrij geschapen is. ‘Voor alle andere wezens is de natuur vastomlijnd en binnen de door ons voorgeschreven wetten beperkt. U zult die voor uzelf bepalen, door geen grenzen belemmerd, naar eigen vrije wil, waaraan ik u heb toevertrouwd.’ De mens is een kunstenaar die zijn eigen wezen schept.
Is menselijkheid alleen voorbehouden aan wie zich goed gedraagt?
Om onszelf te scheppen kunnen we gebruikmaken van allerlei handige spulletjes, want de mens is ‘van nature kunstmatig’, aldus de Duitse filosoof Helmuth Plessner (1892-1985). Volgens hem wordt de mens gekarakteriseerd door de technieken die hij gebruikt. Bij het bedenken van deze technieken is een andere uniek menselijke eigenschap van belang: onze ‘excentrische positionaliteit’, het vermogen om niet alleen in het nu te leven, maar ook te kunnen reflecteren op ons handelen, het verleden en de toekomst.
Maar bestaan er wel eigenschappen die uniek menselijk zijn? In de westerse filosofie betekende ‘mens’ eeuwenlang ‘man’ – en dan specifiek een rijke, Europese burger. Aan vrouwen, armen of mensen van kleur werden eigenschappen als rationaliteit of moraliteit vaak niet toegeschreven. Volgens de Amerikaanse feministische filosoof Donna Haraway (1944) staat het westerse denken nog altijd vol van tweedelingen (man-vrouw, mens-dier), waarbij de verschillende categorieën als tegenstrijdig worden gezien. Maar Haraway ziet de mens als een ‘cyborg’, een sciencefictionwezen dat deels mens is, deels robot. In onze levens zijn dingen die ogenschijnlijk tegensteld zijn, zoals natuur en techniek of mens en dier, in feite met elkaar verweven. Kun je het mens-zijn wel exclusief omschrijven, of sluit je daarmee altijd mensen buiten?
