Het vrouwelijk genot is eeuwenlang onderdrukt en verzwegen | recensie

Een klein, gezwollen geheim, zo typeert de Franse hoogleraar filosofie Catherine Malabou de clitoris. Een ‘petieterig steentje dat in de grote schoen van de seksuele verbeelding verstopt zit’. Het genotsorgaan van de vrouw kent een geschiedenis van onderdrukking: vaak niet te zien in anatomische atlassen, zelden besproken in de literatuur en lichamelijk onderdrukt (denk aan de orgasmekloof of aan vrouwenbesnijdenis).

In Malabous boek, dat in het Nederlands verscheen als Gewist genot, krijgt de clitoris echter de hoofdrol toebedeeld. Die hoofdrol betreft zowel haar fysieke als psychische bestaan. Malabou besteedt aandacht aan hoe de clitoris weliswaar aanwezig is in het vrouwelijke lichaam, maar genegeerd wordt in de kennis over dat lichaam. En ze bespreekt de clitoris als symbool voor het vrouwelijk genot, een genot dat vaak vervormd wordt tot iets wat binnen mannelijke ideeën over seks of de logica van reproductie past. De clitoris is nog steeds het orgaan van het gewiste plezier, benadrukt Malabou, terwijl het een orgaan van het gevoelde plezier behoort te zijn. Door die uitwissing is de clitoris nooit een ‘orgaan van gedachten’ geworden. Zo besteedt filosoof Michel Foucault in zijn Geschiedenis van de seksualiteit, een flinke pil, geen enkele regel aan de clitoris, behalve om de ‘monsterlijke’ kittelaar van een hermafrodiet te beschrijven. En Sigmund Freud, die toch erg bekwaam was in denken over seks, zag de clitoris slechts als een mislukte penis.

De clitoris heeft haar plaats in ons handelen en in ons denken nog niet gevonden, verzucht Malabou. Wat zou die plaats kunnen zijn? Hoe zou die eruit kunnen zien? Dat schetst ze in dit boek in een reeks van ‘touches’, korte teksten waarin de auteur meerdere stemmen laat horen, zonder een vastomlijnd standpunt te willen verdedigen. Ze wijdt meerdere teksten aan nimfen. Nimfen zijn vrouwelijke wezens uit de Griekse mythologie, maar ook de kleine lippen van de vulva, vaak ten onrechte opgevat als synoniem van de clitoris. Waar komt deze verwarring vandaan? En waarom worden hyperseksuele vrouwen ‘nymfomanen’ genoemd?

In andere teksten gaat ze onder andere in op de ‘seksuele existentie’ die Simone de Beauvoir uiteenzet in De tweede sekse, op transfeminisme en op politieke anatomie. Hoe kan anatomie politiek zijn? Nou, stelt Malabou, de autonomie van de clitoris bedreigt het reproductieve paradigma: een vrouw kan genieten zonder kinderen te baren. Voor sommigen is dat lastig te verteren, omdat vrouwen ook in deze tijd nog vaak worden gereduceerd tot hun baarmoeder.

Dit klinkt allemaal veelbelovend, maar helaas is het werk van Malabou niet bepaald toegankelijk. Haar zinnen zijn vaak abstract en haar verwijzingen naar psychoanalyse, fenomenologie en poststructuralisme legt ze zelden uit. Hiermee is ze geen vreemde eend in de bijt in de Franse filosofische traditie, maar ik kan me voorstellen dat je snel afhaakt als je geen vertrouwdheid hebt met het denken (en het jargon) van bijvoorbeeld Derrida, Irigaray of Lacan. Want wat moet je je dan voorstellen bij de boodschap dat de clitoris ‘de naam [is] geworden voor een libidinaal dispositief’? Of neem de omschrijving van De tweede sekse: ‘Het boek ontvouwt de genese van de seksuele belichaming van de vrouw en verbindt haar morfologie met haar subjectwording.’ Klopt als een bus, maar je kunt ook op een toegankelijkere manier zeggen dat De Beauvoir toont dat het vrouwelijke lichaam niet enkel biologisch gevormd wordt, maar ook door cultuur en opvoeding, en dat dit weer van invloed is op de manier waarop een vrouw over zichzelf denkt en hoe ze zichzelf ervaart.

Malabou schrijft serieuze, feministische filosofie. Haar boek laat zich niet makkelijk vangen: het zit ergens tussen een filosofisch traktaat, cultureel essay en politiek pamflet in. Het is met name geschikt voor filosofische academici en geoefende lezers op het gebied van feminisme en filosofie.

En toch. Malabou beloont de doorlezer met gelaagd denkwerk over vrouwelijkheid, seksualiteit en genot. Ze verzet zich daarbij tegen eenduidigheid, en haar complexe schrijfstijl – die naast technisch ook poëtisch, zoekend en vragend is – sluit daarbij aan. Dat zal dan ook zeker geen toeval zijn. Malabou lijkt niet zozeer te schrijven om te overtuigen, maar eerder om het huidige denken te verstoren. Een originele en intelligente poging, begrijpelijk voor een kleine groep, belangrijk voor een grote groep.

Gewist genot. Het (ver)denken van de clitoris
Catherine Malabou
Noordboek
128 blz.
€ 17,90